Page 1
1 प्रकरण १
१
राष्ट्रीय उत्पन्न आणण णकिंमत पातळी
प्रकरण रचना
१.० ईददष्ट्ये
१.१ राष्ट्रीय ईत्पनाचा ऄथथ
१.२ राष्ट्रीय ईत्पन्न संकल्पना- स्थूल राष्ट्रीय ईत्पन्न,स्थूल देशांतगथत ईत्पन्न अदण
दनव्वळ देशांतगथत ईत्पन्न.
१.३ वास्तव अदण नाममात्र ईत्पन्न
१.४ राष्ट्रीय ईत्पन्नाचे मापन
१.५ चलनवाढ ईपाय / मापन
१.६ दकमत दनदेशांक
१.७ स्थूल राष्ट्रीय ईत्पन्न
१.८ नाममात्र अदण वास्तव व्याजदर
१.९ खरेदीशक्ती समता दसद्ांत
१.१० सारांश
१.११ प्रश्न
१.० उणदष्ट्ये • राष्ट्रीय ईत्पन्न ही संकल्पना ऄभ्यासणे व समजून घेणे .
• राष्ट्रीय ईत्पन्नाच्या दवदवध संकल्पना समजून घेणे.
• राष्ट्रीय ईत्पन्न मापनाचा ऄभ्यास करणे.
• चलनवाढीची संकल्पना व ईपाय समजून घेणे.
• नाममात्र अदण वास्तव व्याजदर संकल्पनाचा ऄभ्यास करणे .
• खरेदी – शक्ती समता दसद्ांताचा ऄभ्यास करणे.
१.१ राष्ट्रीय उत्पन्न राष्ट्रीय ईत्पन्न हणहणजे देशाच्या ऄथथव्यवस्थेत प्रत्येक वषन दनमाथण होणायाया सवथ अदथथक
दियांचे मुल्य अहे. अदथथक िीयांमध्ये ऄशाच बाबींचा समावेश होतो दक, ज्या वस्तू व
सेवांचे मूल्य बाजार दकंमतीला मोजले जाते. यामध्ये प्रामुख्याने शेती ईत्पादन, औद्योदगक munotes.in
Page 2
–IV
2 ईत्पादन अदण सेवांच्या दनदमथतीचा समावेश होतो. ज्या वस्तू व सेवांना दवदनमय मूल्य नाही
दकवा बाजार मूल्य नाही यांचे स्वरूप ऄनादथथक ऄसते. ईदा. घरामध्ये पत्नीने पतीसाठी
केलेली सेवा तसेच कुटुंबातील सदस्यांनी एकमेकांसाठी कोणतेही मूल्य न अकारता केलेले
काम, छंद आत्यादी. ‚देशाचे राष्ट्रीय ईत्पन्न हणहणजे देशाच्या ऄथथव्यवस्थेत एका दवदशष्ठ
वषाथत ईत्पादीत केल्या जाणायाया सवथ वस्तू व सेवांचे एकूण बाजार मूल्य होय.’’
राष्ट्रीय ईत्पन्न हे देशातील वादषथक ईत्पादनाचे बाजार मूल्याचे मापन करते. यामध्ये ऄंदतम
सवथ वस्तू व सेवांच्या बाजार मूल्यांचे मापन केले जाते. वास्तव राष्ट्रीय ईत्पन्न
मोजण्यासाठी दकंवा वस्तू व सेवांच्या भौदतक ईत्पादनातील बदलांचे मापन करण्यासाठी
राष्ट्रीय ईत्पन्नाची अकडेवारी ही दकंमत बद शी समायोदजत केली जाते.
परंतू राष्ट्रीय ईत्पन्नाचे ऄचूक मापन करण्यासाठी एका वषाथत दोघांच्या ऄथथव्यवस्थेत
ईत्पाददत केल्या जाणायाया वस्तू व सेवांचे मापन एकदाच केले जाते. हणहणजे दुहेरी मोजदाद
टाकली जाते. सवथसामान्यत: एखादी वस्तू ऄंदतमता बाजारात ग्राहकांच्या ईपभोगासाठी
येण्यापूवन दतला ऄनेक प्रिीयामाधून जावे लागते. ऄशा प्रकारे राष्ट्रीय ईत्पन्नाचे मापन
करीत ऄसताना दुहेरी मोजदाद टाळून ऄंदतम ईपभोगासाठी बाजारात तयार ऄसणायाया
वस्तू व सेवांचे एकदाच मापन केले जाते. राष्ट्रीय ईत्पन्नाची दह संकल्पना ईत्पादन
प्रवाहाच्या संदभाथत स्पष्ट करण्यात अली अहे.
राष्ट्रीय ईत्पन्न हे पैशाच्या प्रवाहाच्या बाबतीत सुद्ा स्पष्ट करता येते. देशातील अदथथक
दिया या देशामध्ये खंड, वेतन, व्याज अदण नफा या स्वरु पात पैशाचा प्रवाह दनमाथण
करतात. राष्ट्रीय ईत्पन्न हे घटक ईत्पन्न जोडून अदण ऄप्रत्यक्ष कर व ऄनुदान
समायोदजत करून दमळवता येते. अदण ऄशा प्रकारे प्राप्त झालेल्या राष्ट्रीय ईत्पादन घटक
खचाथनुसार राष्ट्रीय ईत्पन्न हणहणतात.
राष्ट्रीय ईत्पन्न हे वेगवेगळ्या बाजूनी पाहता येते. राष्ट्रीय ईत्पन्न हे एकूण ईत्पन्न अदण
एकूण खचथ यांचे प्रदतदनदधत्व करते जेव्हा वस्तू सेवा यांचे मोजमाप त्यांच्या बाजार
दकमतींना केले जाते, तेव्हा बाबींची ओळख होते. त्या हणहणजे प्राप्त येणी = प्राप्त देणी =
ईत्पाददत करून दवकलेल्या वस्तू व सेवांचे मूल्य होय .
त्यामुळे राष्ट्रीय ईत्पन्न = राष्ट्रीय खचथ = राष्ट्रीय ईत्पादन
ही संकलना समजण्यासाठी ऄथथव्यवस्थेतील घरगुती क्षेत्र हे दोन क्षेत्रीय प्रदतमान लक्षात
घ्या. ईत्पादनसंस्थाना या वस्तू व सेवांचे ईत्पादन करतात. या वस्तू व सेवांचे ईत्पादन
करण्यासाठी ईत्पादन संख्यांना श्रम, भूमी, भांडवल, संयोजक आ. ईत्पादन घटकांची गरज
ऄसते. या सवथ ईत्पादन घटकांना ईत्पादन कायाथत सहभाग घेतल्यामुळे त्यांचे-त्यांचे
मोबदले ऄनुिमे वेतन, खंड, व्याज अदण नफा या स्व
ल्य खंड, वेतन, व्याज अदण नफा ईत्पादन घटकांना दमळणायाया
मोबदल्या बरोबर ऄसले पादहजे. ईत्पादन घटकांना दमळणारे हे ईत्पन्न त्यांच्या खचाथचे
साधन बनते. ऄशाप्रकारे ईत्पन्न संस्थांकडून घरगुती क्षेत्राकडे येणारा ईत्पन्नाचा प्रवाह हा
प्रामुख्याने ईत्पादक सेवा पुरदवण्याच्या बदल्यात येतो. याच प्रदियेचे वणथन राष्ट्रीय
ईत्पन्नाचा चदिय प्रवाह ऄसे केले जाते. munotes.in
Page 3
राष्ट्रीय ईत्पन्न अदण दकंमत पातळी
3
देशाच्या राष्ट्रीय ईत्पन्नाचे मापन प्रामुख्याने पूढील तीन मापकांच्या साह्याने केले जाते.
१. ईत्पादीत केल्या जाणायाया सवथ ऄंदतम वस्तू व सेवांचे मूल्य.
२. एका वगाथत घटक मालकांना दमळालेल्या एकूण दमळकती.
३. एकूण ईपभोग खचथ,वस्तू व सेवावरील दनव्वळ गुंतवणूक खचथ अदण सरकारी खचथ.
तीन मापके अदथथक प्रणाली दकंवा राष्ट्रीय ऄथथव्यवस्थेची तीन मुलभूत काये दशथदवतात.
ते हणहणजे ईत्पादन, दवभाजन व खचथ. चौथे मुलभूत कायथ हणहणजे ईपभोग व ऄंतभूथत खचथ
होय.
१.२ राष्ट्रीय उत्पन्न सिंकल्पना १.२.१ स्थूल राष्ट्रीय उत्पन्न (GNP) :
स्थूल राष्ट्रीय ईत्पन्न दह राष्ट्रीय ईत्पन्न मापनाची ऄदतशय व्यापकपणे वापरली जाणारी
संकल्पना अहे.तसेच ती वस्तू व सेवांच्या एकूण ईत्पादनाचे मुलभूत मोजमाप अहे. स्थूल
राष्ट्रीय ईत्पादन हणहणजे एका दवदशष्ट वषाथत देशाच्या ऄथथव्यवस्थेत ईत्पाददत केल्या
जाणायाया ऄंदतम वस्तू व सेवांचे एकूण बाजार मूल्य होय. यामुळे राष्ट्रीय ईत्पन्नाचे मापन हे
बाजार मूल्यात केले जाते. त्यामुळे याला राष्ट्रीय ईत्पन्नाचे चलनीय मापन ऄसेही हणहटले
जाते. स्थूल राष्ट्रीय ईत्पन्नाचे मापन करीत ऄसताना ऄंदतम वस्तू व सेवांचे ल्य दवचा
घ्यावे लागते. हणहणजेच यामध्ये ‘ऄंदतम’ याचा ऄथथ ऄसा होतो दक, दुहेरी मोजदाद टाळून
ऄंदतम ईपभोगासाठी तयार ऄसणायाया वस्तुंचेच बाजार मुल्य याचा दवचार केला पादहजे.
तसेच ‘स्थूल’ याचा ऄथथ ऄसा दक वस्तूचे ईत्पादन करीत ऄसताना भांडवल दकंवा
यंत्रसामुग्रीच्या देखभालीवर अदण दुरुस्तीवर होणारा खचथ हणहणजे ‘घसारा’ यातून वजा
केला जात नाही. जेव्हा स्थूल राष्ट्रीय ईत्पन्न मोजले जाते तेव्हा ऄंदतम वस्तूंचे ईत्पादन
दवचारात घ्यावे लागते. दुसयाया शब्दात सांगावयाचे झाल्यास ईत्पादनाच्या प्रत्येक प्रदियेत
मुल्य जोडले जाते. ईदा. ब्रेड ईत्पादनाच्या ऄनेक प्रदिया अहेत. शेतकरी गहू दपक तो.
त्यानंतर दगरणमालक गहू दळून त्याचे पीठ बनदवतो. अदण बेकरीमालक अपल्या
बेकरीत ब्रेड बनदवतो अदण शेवटी दकरकोळ दविेता हा ब्रेड ऄंदतम ईप गासाठी ग्राहकांना
दवकतो. अता ऄंदतम ब्रेड ईत्पादनाचे हे मूल्य प्रत्येक प्रदियेत कसे जोडले जाते हे पुढील
तक्तत्यात दशथदवले अहे.
टप्पा निं १ टप्पा निं २ टप्पा निं ३ टप्पा निं ४. टप्पा निं ५ शेतकयायाने जोडलेले मूल्य = ५ रुपये. दगरण मालकाने जोडलेले मुल्य = २ रुपये. बेकरी मालकाने जोडलेले मूल्य=५ रुपये दकरकोळ दविेत्याने जोडलेले मूल्य=३ रुपये. ब्रेडची ऄंदतम दकंमत=१५ रुपये munotes.in
Page 4
–IV
4 गव्हाची दकंमत गहू दळणाची दकंमत+गव्हाची दकंमत ब्रेड बनदवण्याची दकंमत+दळणाची दकंमत+गव्हाची दकंमत दकरकोळ दविेत्याने जोडलेली दकंमत+बेकरी मालकाची दकंमत+ दळणाची दकंमत+गव्हाची दकंमत ब्रेडची ऄंदतम दकंमत ५+२+५+३+=१५ रुपये. आकृती १.१ ब्रेड उत्पादनाच्या प्रत्येक प्रणियेत जोडलेली णकिंमत.
अकृती ि. १.१ मध्ये दशथदवल्याप्रमाणे ब्रेड ईत्पादनाच्या दवदवध प्रदियांसाठी येणायाया
खचाथची एकूण बेरीज करून ब्रेडची एकूण ऄंदतम दकंमत १५ रुपये आतकी झाली अहे. पण
समजा अपण दुसयाया टप्पप्पयात २ रुपयांऐवजी ७ रुपये लावले ऄसते, दकंवा दतसयाया
टप्पप्पयात ५ ऐवजी १२ रुपये लावले ऄसते तर हे मापन चुकीचे झाले ऄसते. अदण ऄसे
केल्याने ऄंदतम वस्तूचे मूल्य चुकीचे अले ऄसते हणहणजेच ब्रेडची दकंमत वाढलेली ददसली
ऄसती. अदण राष्ट्रीय ईत्पन्नाचा अकडाही कारण नसताना वाढला ऄसता. अदण हे
चुकीचे झाले ऄसते.
स्थूल राष्ट्रीय ईत्पन्न वाढीचा दर हा राष्ट्रीय ऄथथव्यवस्थेच्या दवकासाचा महत्त्वाचा
दन शथक अहे. स्थूल राष्ट्रीय त्पन्न वाढीचा दर हा देशाचे राष्ट्रीय ईत्पन्न घटत अहे दक
वाढत अहे हे दशथदवतो. ऄथथव्यवस्थेचे ईत्पादन व वृदद्दर याचा मोठा संस्थाशात्रीय
दन शथक अहे. स्थूल राष्ट्रीय ईत्पादन अदण त्याचा ऄंदाज हा देशाचे धोरणकते अदण
व्यापारी समुदाय यांना देशाच्या अदथथक कामदगरीचे दवश्लेषण करण्यासाठी एक ईपयुक्त
साधन प्रदान करते.
खुल्या ऄथथव्यवस्थेत बाजार दकंमतीला स्थूल राष्ट्रीय ईत्पन्नाचे मापन खालील
समीकरणाच्या साहाय्याने मोजले जाते.
GNP(MP) = C+I+G+Xn+Rn
GNP (MP) = बाजार दकंमतीला स्थूल राष्ट्रीय ईत्पन्न
C =ईपभोग्य वस्तू
I = गुंतवणूक वस्तू
G = सरकारी सेवा
Xn = दनव्वळ दनयाथत हणहणजेच दनयाथत - अयात
Rn = दनव्वळ येणी हणहणजेच येणी - देणी
स्थुल राष्ट्रीय ईत्पन्न हे राष्ट्रीय ईत्पादनाचे मूलभूत ले मापन ऄसून चालू बाजार
दकमतीला ऄंदतम वस्तूंचे ईत्पादन दशथदवते.
munotes.in
Page 5
राष्ट्रीय ईत्पन्न अदण दकंमत पातळी
5 १.२.२. बाजार णकमतीला स्थूल देशािंतगगत उत्पन्न GDP (MP) :
एका अदथथक वषाथत देशाच्या भौगोदलक सीमांच्या मध्ये तयार झालेल्या सवथ ऄंदतम वस्तू
सेवांचे पैशातील मूल्य हणहणजे स्थूल देशांतगथत ईत्पन्न होय. हे खालील समीकरणाने
दशथदवता येते.
GDP mp= C+I+G(x -m)
GDPmp = बाजार दकंमतीला स्थूल देशांतगथत ईत्पन्न
C = ईपभोग्य वस्तू , I = भांडवली वस्तू दकंवा स्थूल गुंतवणूक, G = सरकारी सेवा,
x-m दनयाथत मूल्य, - अयात मूल्य
येथे x-m हणहणजे दनव्वळ दनयाथत होय. यामध्ये दनयाथत मुळातून अयात मूल्य वजा केले
जाते. जर दनयाथत मूल्य अयात मूल्यापेक्षा जादा ऄसेल तर राष्ट्रीय ईत्पन्न वाढेल. याईलट
दस्थतीत राष्ट्रीय ईत्पन्न कमी होइल.
१.२.३ णनव्वळ देशािंतगगत उत्पन्न (NDP) :
राष्ट्रीय ईत्पन्न दनधाथररत करीत ऄसताना घसारा दह एक महत्वाची संकल्पना अहे. घसारा
हणहणजे कोणत्याही वस्तूचे ईत्पादन करीत ऄसताना यंत्रे अदण हत्यारे जी झीज होते ती
भरून काढण्यासाठी दकंवा नादुरुस्त यंत्रसामुग्रीच्या दुरुस्तीसाठी व देखभालीसाठी येणार
खचथ होय. स्थूल देशांतगथत ईत्पन्नात घसायायाचा दवचार केला जात नाही. मात्र दनव्वळ
देशांतगथत ईत्पन्न ठरदवताना स्थूल देशांतगथत ईत्पन्नातून घसारा वजा करावा लागतो.
त्यामुळे पुढील समीकरणाच्या सहाय्याने दनव्वळ देशांतगथत ईत्पन्न मोजता येते.
NDP = GDP – D
NDP = दनव्वळ देशांतगथत ईत्पन्न
GDP = स्थूल देशांतगथत ईत्पन्न
D = घसारा
१.३ नाममात्र उत्पन्न (बाजार णकमतीला राष्ट्रीय उत्पन्न ) आणण वास्तव उत्पन्न ( णस्थर णकिंमतीला राष्ट्रीय उत्पन्न ) जेव्हा प्रदतवषन देशात ईत्पन्न होणायाया वस्तू व सेवांच्या संख्येला त्यांच्या चालू बाजार
दकंमतीनुसार राष्ट्रीय ईत्पन्न दमळते. तथादप दकंमती या दस्थर राहत नाहीत. चालू
दकंमतीला ऄसणायाया राष्ट्रीय ईत्पन्नाचे मूल्य हे दकंमतीत होणायाया बदलांनुसार बदलत
जाते. जेव्हा अपण चालू दकंमतीत राष्ट्रीय ईत्पन्नाचे मापन करतो. तेव्हा अपल्याला
नाममात्र राष्ट्रीय ईत्पन्न दमळते. ऄशा प्रकारे दकंमत वाढीच्या काळात, जरी भौदतक
ईत्पादन नगसंख्या व ईत्पादन दस्थर ऄसले तरी नाममात्र राष्ट्रीय ईत्पन्न वाढत जाते.
राष्ट्रीय ईत्पन्नातील वास्तव वाढ शोधण्यासाठी ईत्पादनाच्या एकूण भौदतक नगसंख्येला munotes.in
Page 6
–IV
6 दस्थर दकंमती दकंवा पायाभूत वषाथच्या दकंमतींनी गुणले पादहजे. ऄशा प्रकारे समायोजन
दकंवा चलनवाढीद्वारे राष्ट्रीय ईत्पन्नाची गणना दस्थर दकंमतीवर केले जाते. दस्थर
दकंमतीवर राष्ट्रीय ईत्पन्न दमळवण्यासाठी सध्याच्या दकंमतीवरील राष्ट्रीय ईत्पन्न दकंमत
दनदेशांकाद्वारे कमी केले जाते.
वास्तव राष्ट्रीय ईत्पन्न दमळदवण्यासाठी खालील सूत्राचा वापर केला जातो. दस्थर दकंमतीला राष्ट्रीय ईत्पन्न = चालू दकंमतीला राष्ट्रीय ईत्पन्न × १०० दकंमत दनदेशांक ईदा. खालील टेबलमध्ये चालू दकंमतीला अदण दस्थर दकंमतीला भारतातील दवदवध
वषाांच्या राष्ट्रीय ईत्पन्नाची अकडेवारी दशथदवली अहे दक, चालू दकंमतीला होणायाया
दनव्वळ राष्ट्रीय ईत्पन्नात वाढीपेक्षा मूल्यापेक्षा जास्त अहे. कारण २०१५-१६ ते २०१९-
२० या कालावधीत दकंमती वाढल्या होत्या. वषग १ चालू णकिंमतीला राष्ट्रीय उत्पन्न णरणलयन रुपये २ घाऊक णकिंमत णनदेशािंक २०११-१२ पायाभूत वषं ३ णस्थर णकमतीला राष्ट्रीय उत्पन्न पायाभूत वषग ११-१२ णरणलयन रुपये ४ = २/३ x १०० २०१५-१६ १२१.६२ १२२.०६ ९९.६३ २०१६-१७ १३५.९५ (२nd RE) १२६.१९ १०७.७३ २०१७-१८ १५५.२८ (१st RE) १३१.१९ ११५.३१ २०१८-१९ १६८.३७ (PE) १३६.५५ १२३.३० २०१९-२० १८१.१० (1st AE) १३९.८५ १२९.४९ RE = Required Estimate सुधाररत ऄंदाज
PE = Provisional Estimate तात्पुरता ऄंदाज
AE = Advanced Estimate अगाउ ऄंदाज / प्रगत ऄंदाज
संदभथ = India Economic Survey 2019 -20
munotes.in
Page 7
राष्ट्रीय ईत्पन्न अदण दकंमत पातळी
7 १.४ राष्ट्रीय उत्पन्नाचे मापन एका वषाथत ऄथथव्यवस्थेत तयार झालेल्या वस्तू अदण सेवा यांचे पैशातील मूल्य मोजले
ऄसता अपणास राष्ट्रीय ईत्पन्न प्राप्त होते. परंतु राष्ट्रीय ईत्पन्नाचे मोजमाप करताना
घ्यावयाची सवाथत महत्त्वाची दक्षता हणहणजे फक्त ऄंदतम ईपभोग्य वस्तूचे मूल्य लक्षात घेणे
होय. सवथसाधारणपणे राष्ट्रीय ईत्पन्नाचे मोजमाप हे तीन वेगवेगळ्या पद्तीने करता येते.
त्यामध्ये ईत्पादन पद्ती, दवभाजन पद्ती अदण खचथ पद्ती यांचा प्रामुख्याने समावेश
होतो. राष्ट्रीय ईत्पन्नाचे ऄंदाज हे ऄथथव्यवस्थेची कामदगरी दशथदवतात. अदण हणहणूनच
ऄथथशात्रज्ांना अदथथक दवकास या संकल्पनेचा सदवस्तर ऄभ्यास करण्यासाठी राष्ट्रीय
ईत्पन्नाचे मोजमाप हे एक ऄत्यंत महत्त्वाचे साधन अहे.
१.४.१ उत्पादन पद्धती:
या पद्तीनुसार राष्ट्रीय ईत्पन्नच मापन करीत ऄसताना ऄथथव्यवस्थेचे वगनकरण हे
प्रामुख्याने शेती क्षेत्र, ईद्योग क्षेत्र, सेवा क्षेत्र अदण बदहगथत क्षेत्र ऄसे केले जाते. औद्योदगक
क्षेत्रामध्ये सवथ ईत्पादक कायाांचा समावेश होतो. यामध्ये दवदवध क्षेत्रातून ईत्पाददत केल्या
जाणायाया दवदवध वस्तूचा समावेश होतो. यात प्रामुख्याने शेती, खाणकाम , वाहतूक अदण
सावथजदनक क्षेत्राचा समावेश होतो. तसेच सेवा क्षेत्रामध्ये ग्राहकांना पुरदवल्या जाणायाया
दवदवध वस्तूंचा समावेश केला जातो. सवथ वेतनदेयकांचा समावेश होतो. मात्र यातून
वेतन वगळले जाते. तसेच बदहगथत क्षेत्रामध्ये अयात अदण दनयाथत यातून दमळालेल्या
ईत्पन्नाचा दवचार केला जातो. राष्ट्रीय ईत्पन्न मापनाची दह पद्ती राष्ट्रीय ईत्पन्नाचा
ईगम कसा घेतो ते शोधण्यास मदत करते. दह पद्ती हणहणूनच औद्योदगक ईगमातून राष्ट्रीय
ईत्पन्न या नावानेही ओळखली जाते. ज्या ज्या देशांमध्ये प्रत्येक वषन ईत्पादनाची गणना
दवचारात घेतली जाते ऄशा सवथ देशांमध्ये या पद्तीचा वापर केला जाउ शकतो. परंतु
ऄद्याप सवथ ईद्योगातील ईत्पादन गणना अकडेवारी ईपलब्ध नसल्याने राष्ट्रीय ईत्पन्नाचे
मापन करण्यासाठी आतर पद्तींसोबत या पद्तीचा वापर केला जातो. ईदा. भारताच्या
राष्ट्रीय ईत्पन्न सदमतीने राष्ट्रीय ईत्पन्नाचे मापन करण्यासाठी ईत्पादन गणना पद्ती दह
ईत्पन्न पद्तीसोबत वापरली अहे. दह पद्त ऄथथव्यवस्थेच्या दवदवध क्षेत्रांचे राष्ट्रीय
ईत्पन्नातील त्यांचे संबंदधत योगदान प्रकट करून त्यांचे सापेक्ष महत्त्व दशथदवते.
या पद्तीने राष्ट्रीय ईत्पन्न मोजताना दुहेरी मोजदार टाळण्यासाठी पुढील दोन पद्तींचा
वापर करावा लागतो.
१) अिंणतम वस्तूचे मोजमाप णवचारात घेणे:
बयायाच वेळा राष्ट्रीय ईत्पन्न मोजत ऄसताना त्याची दुहेरी मोजदार घेउन दवनाकारण
राष्ट्रीय ईत्पन्न वाढल्याचे ददसते हे टाळण्यासाठी एखादे ईत्पादन जरी ऄनेक प्रदियामधून
पार पडत ऄसले तरी ऄंदतम ईपभोगयोग्य वस्तूचीच मोजदार राष्ट्रीय ईत्पन्नामध्ये करावी.
२) मूल्य वणधगत पद्धती:
या पद्तीनुसार राष्ट्रीय ईत्पन्न मोजमापात ज्या वस्तू व सेवांच्या ईत्पादनाच्या
प्रदियेदरहणयान दवदवध टप्पप्पयांवर वाढत जाणायाया मूल्याचे मोजमाप केले जाते. ईदा. ब्रेड munotes.in
Page 8
–IV
8 बनदवण्याच्या प्रदियेत गव्हाची लागवड, गहू दळणें, बेकरीत ब्रेड बनदवणे अदण शेवटी
त्याचा व्यापार करणे आ. प्रदियांचा समावेश होतो. पुढे टेबल िमांक १.२ मध्ये हे दशथदवले
अहे. १ २ ३ ४ ५ १. गहू शेतकरी १०००/- ० १०००/- २. पीठ दपठाची दगरणी १४००/- १४००/- ४००/- ३. ब्रेड बेकरी मालक १८००/- १८००/- ४००/- ४. व्यापार व्यापारी २०००/- २००/- ५. एकूण मूल्यवणधगत पद्धतीने एकूण बेरीज २०००/-
ईत्पादन पद्तीने राष्ट्रीय ईत्पन्न मोजताना पुढील काळजी घ्यावी लागते:
१) दुहेरी मोजदाद टाळण्यासाठी ऄंदतम वस्तूंचे मूल्य दवचारात घ्यावे, कच्चा माल तसेच
मध्यस्त आतर वस्तूंचे मुल्य वगळावे.
२) शेतकरी त्यांच्या शेतीतील जे ईत्पादन स्वताच्या ईदरदनवाथहासाठी बाजूला काढून
ठेवतो त्याचे ही मूल्य दवचारात घ्यावे.
३) तसेच ईद्योजकांनी जो ऄप्रत्यक्ष कर सरकारला भर ला ती रक्तकम वगळावी अदण
सरकारकडून ईद्योजकांना जे सहाय्य दकंवा ऄनुदान दमळाले ती रक्तकम राष्ट्रीय
ईत्पन्नात वी. त्यामुळे ईत्पादनाची ऄचूक बाजार दकंमत समजेल.
४) दनयाथतीमधून दमळालेले ईत्पन्न जमा करावे अदण अयातीवरील खचथ कमी करावा.
ऄशा प्रकारे स्थूल राष्ट्रीय ईत्पनाचे मापन झाल्यानंतर त्याम दनयाथतीपासून दमळालेली
रक्तकम घ्यावी. तसेच परदेशातून अलेली जमा करावीत. अदण ऄप्रत्यक्ष कराची
रक्तकम अदण घसा यायाची रक्तकमही वजा करावी. ईत्पादन पद्तीनुसार राष्ट्रीय ईत्पन्न
मोजताना पुढील समीकरणाचा वापर केला जातो.
Y = (P - D) + (S - T) + [( X - M) + [( R - P) ]
वरील समीकरणात ईत्पन्न, Y= राष्ट्रीय, P = देशांतगथत ईत्पादन, D= घसारा रक्तकम,
S= ऄनुदाने दकवा सहाय्य, T = ऄप्रत्यक्ष कर, X = दनयाथत, M = अयात, R = प्रदेशातून
अलेली येणी, P = परदेशात द्यावी लागणारी देणी.
ईत्पादन पद्तीचा वापर हा ऄमेररकेत मोठ्या प्रमाणावर केला जातो, तेथे ही पद्ती ‘एकूण
ईत्पादन पद्त’ दकंवा वस्तू प्रवाह पद्त हणहणूनही ओळखली जाते. भारतासारख्या
दवकसनशील देशात दह पद्ती वापरताना ऄनेक प्रकारच्या व्यवहाररक ऄडचणी येतात.
कारण अजही अपल्या देशात बयायाच दठकाणी वस्तू दवदनमय पद्तीचा वापर केला जातो.
१.४.२ उत्पन्न पद्धती णकवा घटक उत्पन्न प द्धती:
राष्ट्रीय ईत्पन्न मापनाची ईत्पन्न पद्ती दह दवतरणाच्या दृष्टीकोनातून राष्ट्रीय
ईत्पन्नापयांत पोहोचते, त्यानुसार राष्ट्रीय ईत्पन्न दवतरीत केल्यानंतर मोजले जाते अदण munotes.in
Page 9
राष्ट्रीय ईत्पन्न अदण दकंमत पातळी
9 व्यक्ती दकवा घटक मालकांनी कमावलेले ईत्पन्न हणहणून ददसून येते. ऄशा पद्तीने राष्ट्रीय
ईत्पन्न दमळवताना श्रम, भूमी, भांडवल, संयोजक ऄशा दवदवध घटकांना वेतन, खंड,
व्याज, अदण नफा या दवदवध स्वरुपात जे ईत्पन्न दमळते त्या सवाांची एकदत्रत बेरीज केली
जाते. त्याचबरोबर कंपन्यांनी न वाटलेला नफा अदण स्वयंरोजगार करणायायांच्या
ईत्पन्नाचा समावेश होतो. हस्तांतररत देणी जसे ऄनुदान, बदक्षस आ. घटक ईत्पन्नातून
वगळावे. तसेच या ईत्पन्नात दनव्वळ दनयाथत अदण परदेशातील दनव्वळ येणी रकमांचा
समावेश करावा. सूत्ररूपाने हे पूढीलप्रमाणे व्यक्त केले जाते:
Y = ( R+ W+ I+ P) + [( X- M ) + ( R - P) ]
वरील समीकरणात ,
Y = राष्ट्रीय ईत्पन्न, R = खंड, W = वेतन, I = व्याज, P = नफा, X = दनयाथत, M =
अयात, R = परदेशातून येणी, P = परदेशाला देणी
या पद्तीने राष्ट्रीय ईत्पन्न मोजताना पूढील खबरदारी घ्यावी लागते:
१) ज्या वस्तू सेकं हणहणून दवकल्या जातात त्यापासून दमळणारे ईत्पन्न वेगळे
पादहजे. परंतु या व्यवहारात जी दलाली दमळते दतचा समावेश राष्ट्रीय ईत्पन्नात होणे
अवश्यक अहे.
२) तसेच हस्तांतररत ईत्पन्न जसे, बेकार , धमाथदाय रक्तकम, बक्षीस, जुगारी ईत्पन्न,
लॉटरीमुळे दमळालेले प्रचंड ईत्पन्न आ. यातून वगळले पादहजे.
३) तसेच दवत्तीय गुंतवणुकासाठी यातून वगळाव्यात त्याला समावेश वास्तव राष्ट्रीय
ईत्पन्नात करू नये. तसेच संपत्तीशी दनगडीत भांडवली फायदा अदण तोटा याकडे
दुलथक्ष करावे.
४) तसेच एकूण ईत्पन्नातून, सरकारला दमळणारी प्रत्यक्ष कराची रक्तकम वजा करावी
कारण हे हस्तांतररत ईत्पन्न ऄसते. त्याचप्रमाणे सरकारने सहाय्य दकंवा ऄनुदान
ददलेल्या ईद्योगांना जो नफा होतो या नफ्यातून सरकारकडून दमळणायाया ऄनुदानाची
रक्तकम वगळावी
५) कोणतेही पैसे न घेता ज्या सेवा पुरदवल्या जातात त्याही या मधून वगळण्यात याव्यात.
ईदा. अइने दकंवा पत्नीने केलेली सेवा.
६) कंपन्यानी न वाटलेले नफा, सरकारी, मालमत्तेपासून दमळणारे ईत्पन्न, तसेच
सरकारी ईद्योगात होणारा नफा, यामध्ये समादवष्ट करावा.
७) राहण्यासाठी स्वताचे घर दनवासस्थान ऄसल्यास त्यच्या भाड्याचा समावेश राष्ट्रीय
ईत्पन्नात करावा.
८) स्वतःच्या ईपभोगासाठी स्वतःच्या काही वस्तूंचे ईत्पादन केले ऄसल्यास त्याचेही
मूल्य राष्ट्रीय ईत्पन्नात समादवष्ट करावे. munotes.in
Page 10
–IV
10 भारतात, राष्ट्रीय ईत्पन्न सदमतीने सेवा क्षेत्रातून दमळणायाया ईत्पन्नाची बेरीज करण्यासाठी
ईत्पन्न पद्तीचा वापर केला. ईत्पन्न पद्तीने राष्ट्रीय ईत्पन्न मोजताना ऄनेक ऄडचणी
येतात. कुटुंबे अपल्या ईत्पन्नाचा दहशोब दनट ठेवत नाहीत. त्यामुळे ह्या पद्तीचा वापर
करताना मोठ्या प्रमाणावर मयाथदा येतात. केंद्रीय संख्या ही राष्ट्रीय ईत्पनाचे मापन
करण्यासाठी ईत्पादन पद्ती अदण ईत्पन्न पद्ती या दोन्हीच्या वापराला प्राधान्य ददले
अहे.
१.४.३ ‘खचग पद्धती’:
राष्ट्रीय ईत्पन्न मापनाची खचथ पद्ती दह ईपयोग पद्ती दकंवा गुंतवणूक पद्ती या नावानेही
ओळखली जाते. खचथ पद्तीनुसार राष्ट्रीय ईत्पन्न मोजताना ईपभोगावर होणारा खचथ
अदण अदण गुंतवणुकीवर होणारा खचथ यांची एकदत्रत बेरीज ऄसते. या पद्तीने राष्ट्रीय
ईत्पन्न हे पुढील स्वरुपात मोजले जाते.
१) खाजगी अदण सावथजदनक ईपभोग खचाथचा ऄंदाज
२) दस्थर अदण दनदित भांडवल व शेऄर बाजार गुंतवणुकीचे मूल्य यामध्ये समादवष्ट
करावे.
३) दनव्वळ दनयाथतीमधून प्राप्त होणारे ईत्पन्न यांचा समावेश करावा. सूत्ररूपाने खचथ
पद्तीनुसार राष्ट्रीय ईत्पन्न ही संकल्पना पुढीलप्रमाणे मांडता येइल.
Y = (C + I+ G) + [ (X - M) + (R – P) ]
या समीकरणात Y = राष्ट्रीय ईत्पन्न, C = ईपयोग खचथ, I = गुंतवणूक खचथ, G = सरकारी
खचथ, X = दनयाथत, M = अयात, R = परदेशाची येणी, P = परदेशाची देणी
या पद्तीने राष्ट्रीय ईत्पन्न मोजताना पुढील काळजी घ्यावी:
१) सेकंड ड वस्तूवरील खचथ वगळावा, कारण या वस्तू भूतकाळातील ईत्पादनाचा भाग
अहे.
२) दवत्तीय मालमत्ता जसे समभाग,कजथरोख आ.यावरील खचथ दह वगळावा कारण ते वास्तव
राष्ट्रीय ईत्पन्नात येउ शकत नाहीत.
३) मध्यस्थ वस्तूवरील खचथही यातून वगळावा.
४) सरकारी खचथ जसे दनवृत्तीवेतन, दशष्ट्यवृत्ती, बेकार भत्ता याकडेही दुलथक्ष करावे. कारण
हे सवथ हस्तांतररत ईत्पन्न अहे.
५) ऄंदतम वस्तू व सेवांच्या मूल्याचा समावेश करावा.
१.४.४ राष्ट्रीय उत्पन्न मापनाच्या तीन पद्धतींचा ताळमेळ:
ईत्पादन पद्ती , ईत्पन्न पद्ती, अदण खचथ पद्ती, या तीन राष्ट्रीय ईत्पन्न मापनाच्या
पद्ती अहेत, यामधील ईत्पादन पद्ती दह स्थूल राष्ट्रीय ईत्पन्न, ईत्पन्न पद्ती ही स्थूल munotes.in
Page 11
राष्ट्रीय ईत्पन्न अदण दकंमत पातळी
11 राष्ट्रीय ईत्पन्न तर खचथ पद्ती दह स्थूल राष्ट्रीय खचथ या नावानीही ओळखल्या जातात.
राष्ट्रीय ईत्पन्न = राष्ट्रीय ईत्पादन = राष्ट्रीय खचथ ऄसे ऄसल्याने, या तीन पद्तींपैकी
कोणत्याही पद्तीने राष्ट्रीय ईत्पन्नाचे मापन केल्यास राष्ट्रीय ईत्पन्नाचे समान मुल्य प्राप्त
होइल. हणहणून ईत्पादन = ईत्पन्न = खचथ ऄसे सांगता येइल.
योग्य पद्धती:
राष्ट्रीय ईत्पन्न मापनाच्या तीन पद्ती या राष्ट्रीय ईत्पान्नाचे सारखेच मापन करतात.
तथादप, राष्ट्रीय ईत्पन्न मापना च्या या सवथ पद्ती सवथच देशात क्त ठरत नाहीत.
त्यामुळे राष्ट्रीय ईत्पन्न मापनाची नेमकी योग्य पद्ती कोणती हे सांगणे तसे ऄवघड अहे.
राष्ट्रीय ईत्पन्न मापनाची ददलीली पद्ती दह दोन मुख्य दवचारांच्या अधारावर दनवडली
जाते. ते हणहणजे १) राष्ट्रीय ईत्पन्न दवश्लेषणाचा २) श्य त्या
अकडेवारीची ईपलब्धता. जर दनव्वळ ईत्पादन मापनाचे ध्येय ऄसेल तर मूल्य-वदधथत
पद्ती दनवडणे चांगले अहे. तसेच जर घटक ईत्पन्न दवतरणाचे ध्येय ऄसेल तर ईत्पन्न
पद्ती योग्य ठरेल. त्याचप्रमाणे जर राष्ट्रीय ईत्पनाच्या खचाथचा अकृदतबंध शोधावयाचा
ऄसेल तर खचथ पद्ती दह ईप क्त अहे. राष्ट्रीय ईत्पन्न मापनाची योग्य पद्त दनवडताना
जी पद्त अपण दनवडणार साठी अकडेवारी ईपलब्ध ऄसणे अवश्यक अहे. या
सवाांमध्ये मूल्यवदधथत पद्ती दह योग्य वाटते कारण या पद्तीमुळे सवथ अदथथक दियांना
सहज वगनकृत करण्यात येते अदण अवश्यक ती अकडेवारी सहज ईपलब्ध होते. तरीही
कोणतीही एक पद्ती राष्ट्रीय ईत्पन्नाचे ऄचूक मोजमाप करू शकत नाही. कारण त्यासाठी
अवश्यक ऄसणारी अकडेवारी ईपलब्ध होत सवथसासामान्य
त्प स्त
तुमची प्रगती तपासा:
१. राष्ट्रीय ईत्पन्न संकल्पना स्पष्ट
२. स्थूल राष्ट्रीय ईत्पन्न गथत ईत्पन्न स्पष्ट
३. ईत्पन्न स्तव ईत्पन्न स्पष्ट
४. राष्ट्रीय ईत्पन्न णथन
१.५ 'चलनवाढ अथग आणण मापन' सवथसामांन्यपणे जेव्हा साधारण दकंमत पातळीत सातत्याने वाढ हॊत जाते त्या ऄवस्थेला
चलनवाढ ऄसे हणहणतात. याईलट जेव्हा वस्तूंच्या दकमती या सातत्याने कमीहोत जातात
त्या ऄवस्थेला चलनघट ऄसे हणहणतात. चलनवाढीचे मापन हे दकंमत दनदेशांकाच्या munotes.in
Page 12
–IV
12 स्वरूपात केले जाते. ईदा. भारतात घाउक दकंमत दनदेशांक अदण ग्राहक दकंमत दनदेशांक
ऄसे दोन भाग अहेत. दकंमत दनदेशांक हा वस्तू अदण सेवांच्या दकंमतीवर ऄवलंबून ऄसतो
दक वस्तू अदण सेवांच्या दकमती वाढतात, तर कधी कमी होतात. जेव्हा वस्तू व सेवांच्या
दकंमती या सातत्याने वाढतात या ऄवस्थेला चलनवाढ हणहणतात.
टेबल १.३:
भारतातील २०१५-१६ ते २०१९-२० या कालावधीतील घाउक दकंमत दनदेशांकावर
अधाररत चलनवाढ दर पुढीलप्रमाणे अहे. वषग घाऊक
णकिंमत
णनदेशािंक चलनवाढ दर (%) P = [ ( p1 - P0 ) / P0 ] x 100 २०१५-१६ १२२.६ - २०१६-१७ १२६.१९ १२६.१९-१२२.०६/१२२. ०६x१०० =३.८३% २०१७-१८ १३१.१९ १३१.१९-१२६.१९/१२६.१९x१०० =३.९६% २०१८-१९ १३६.५५ १३६.५५-१३१.१९/१३१.१९x१०० =४.०८% २०१९-२० १३९.८५ १३९.८५-१३६.५५/१३६.५५x१०० =२.४१%
चलनवाढ हा दकंमत पातळीतील बदलाचा दर अहे. बदलाचा दर हा पायाभूत वषाथच्या
संदभाथत मोजला जातो. जेणेकरून दकंमत वाढण्यासंबंदधत दीघथकालीन दृदष्टकोन प्राप्त होतो.
सवथ व्यावहाररक हेतूंकररता चलनवाढ दर हा वादषथक अधारावर मोजला जातो. तथादप ,
ऄलीकडे काही वषाथत चलनवाढीचा दर हा मादसक व अठवड्याच्या अधा वर मोजला
जातो. चलनवाढीचा दर हा खालील समीकरणाने मोजला जातो.
P = [( P1- Po) / Po] x 100.
१.६ णकिंमत णनदेशािंक दकंमतीत बदल होण्याचे दोन पैलू अहेत. ते हणहणजे ...
१) सापेक्ष दकंमतीमध्ये बदल जे सूक्ष्म अदथथक एककांच्या संसाधनांचा वाटा प्रभादवत
करतात. अदण
२) दकंमतीमध्ये होणार बदल दक ज्याचा प्रभाव हा पैशाच्या खरेदीशक्तीवर पडतो. ऄनेक
प्रकारचे दकंमत दनदेशांक अहेत ज्यांचा वापर हा दकंमत बदलाच्या दुसयाया पैलूंसाठी
केला जातो. या प्रकरणात अपण प्रामुख्याने ग्राहक दकमंत दनदेशांक अदण घाउक
दकंमत दनदेशांक या दोन संकल्पनांचा दवचार करावा लागतो. munotes.in
Page 13
राष्ट्रीय ईत्पन्न अदण दकंमत पातळी
13 अ) ग्राहक णकमिंत णनदेशािंक:
ईपभोक्तत्यास त्याच्या दैनंददन जीवनात प्रत्येक प्रकारच्या वस्तू व सेवांचा ईपभोग घ्यावा
लागतो. ईदा. ऄन्नधान्य , कपडे, गृहपयोगी वस्तू आ. ऄशा वस्तूंच्या दकंमतीतील दोन दभन्न
काळातील बदल लक्षात येण्यासाठी ग्राहक दकमंत दनदेशांक दवचारात घेतला जातो.
प्रत्येक कुटुंबा स्वाद अदण प्राधान्ये दह वेगवेगळी ऄसतात. तसेच संबंदधत वस्तूंच्या
दकंमतीही सापेक्षपणे दभन्न ऄसतात. त्यामुळे वेगवेगळ्या समूहातील लोकांसाठी वेगवेगळा
ग्राहक दकंमती दनदेशांक तयार करावा लागतो. यामध्ये काही शहरी भागातील ईद्यो गात
काम करणारे ओद्योदगक कामगार, शेतमजूर , शहरी येत्रावर काम करणारे कुशल कामगार
आ. मूळ वषाथच्या संदभाथत ददलेल्यावषाथसाठी ग्राहक दकंमत दनदेशांक तयार करताना पुढील
मादहती अवश्यक अहे.
१) मूळ वषाथतील ईपभोग्य वस्तू
२) मूळ वषाथतील वस्तूंच्या दकंमती
३) ददलेल्या वषाथसाठी प्रत्येक वस्तूच्या सापेक्ष दकमती
अपण ईपरोक्त १ अदण २ मधील प्रत्येक वस्तूंचे वजन अपण दमळवू शकतो. वापराच्या
संचातील वस्तू जसे ऄन्न, आंधन अदण वीज, घरगुती वस्तू, कपडे आ. लहान गटांमध्ये
एकदत्रत केल्या जातात. ईदा. ऄन्न या संचाच्या बाबतीत अपण तृणधान्ये, कडधान्ये,
तेलदबया, मेदयुक्त पदाथथ आ. तसेच या संचामध्ये सवथच वस्तूंची गणना करणे अवश्यक नाही.
जर समूहातील सवथच वस्तूंच्या दकमती या सारखीच हालचाल दाखदवत ऄसतील तर
दकंमत दनदेशांक काढण्यासाठी फक्त एखादीच वस्तू दवचारात घेतली तरी चालते. ईदा.
भाज्या अदण फळे या समूहात अपण दकमतीच्या हालचालींचे दनरीक्षण करण्यासाठी
भाज्या अदण फळे यातील प्रत्येकी एक-एक वस्तू दनवडू शकतो. ईपभोग्य वस्तूंच्या
संचाबद्दल मादहती दह वेळोवेळी केल्या जाणायाया कौटुंदबक ऄंदाजपत्रक सवेक्षणामधून प्राप्त
केली जाते. हे सवेक्षण एका दवदशष्ट कुटुंबाच्या ईपभोग्य खचथ रचनेच्या संदभाथत खचाथचे
ऄंदाज देतात. सदर सवेक्षणामध्ये क्षेत्रीय ऄन्वेषकांच्या मोठ्या प्रमाणावरील कमथचारी
वगाथमुळे दकरकोळ दुकानातून दकमतीसंबंधी मादहती दमळते. काही वषाथनंतर मूळ वषाांमध्ये
बदल होतो. जेणेकरून ऄदभरुचीत होणार बदल याबद्दल दवचार करता येतो.
भारतातील श्रदमक ब्यू ने लोकसंख्येच्या दवदवध समूहातील ईपभोक्ता ग्राहक दनदेशांकाचे
मापन करून ते प्रदसद् केले. खाली टेबल ि. १.४ मध्ये ग्राहक दकंमत दनदेशांकाचे एक
सैद्ांदतक ईदाहरण ददले अहे. ऄसे गृहीत धरूया दक , शहरातील एक दवदवध कुटुंब हे
त्यांच्या ईपभोग संचामध्ये एकूण ५ वस्तुंच्या वापर करते. १९९८-९९ मध्ये प्रत्येक
मदहन्याला वस्तूंची खरेदी ऄसून १९९८-९९ अदण २००८-०९ च्या दकंमती ददल्या
अहेत.
munotes.in
Page 14
–IV
14 वस्तू नगसिंख्या १९९८-९९ णकिंमती १९९८-९९ रूपये णकिंमती २००८-०९ सिंबिंणधत णकिंमत -२००८-०९ णकिंमत २००८.०९x१०० णकिंमत १९९८-९९ तांदूळ २० दकलो रूपये १० /दकलो रुपये १५/दकलो १५०/- गहू १० दकलो रूपये ०८/ दकलो रुपये १२/ दकलो १५०/- दूध ६० दलटर रूपये १०/ दलटर रुपये १५ / दलटर १५०/- कपडे ०५ मीटर रूपये १००/ मीटर रुपये २००/ मीटर २००/- घरभाडे दोन रूम व
दकचन रूपये १५००/ प्रदतमदहना रुपये ३०००/ प्रदतमदहना २००/-
१) १९९८-९९ मधील एकूण खचथ = २८८० रुपये.
२) र - १९९८-९९ मध्ये घरभाड्याचा दर हा १५०० रुपये प्रदतमदहना होता. तर
एकूण खचाथशी घरभाड्याचे प्रमाण काय होते.
आतर वस्तूंचा र हा खालीलप्रमाणे अहे:
गहू = ०.०२, तांदूळ -०.०७, दूध - ०.२१, कपडे - ०.१७.
भा ची बेरीज दह ०१ आतकी ऄसते.
०.५३ + ०.०२ + ०.०७ + ०.२१ + ०.१७ =०१
३) तांदळाची संबंदधत दकंमत
४) लॅस्पेऄर यांचा ग्राहक दकंमत दनदेशांक
It =
munotes.in
Page 15
राष्ट्रीय ईत्पन्न अदण दकंमत पातळी
15
B) घाऊक णकिंमत णनदेशािंक:
घाउक दकंमत दनदेशांक तयार करण्याची पद्ती दह ग्राहक दकंमत दनदेशांकासारखीच अहे.
या दोन दनदेशांकामधे पुढीलप्रमाणे फरक अहे:
१) घाउक दकंमत दनदेशांकामधे सामादजक ऄसणायाया वस्तू या ग्राहक दकंमत
दनदेशांकातील वस्तूंपेक्षा वेगळ्या ऄसतात. घाउक दकंमत दनदेशांकामधें समादवष्ट
ऄसणायाया वस्तू हणहणजे औद्योदगक कच्चा माल, ऄधथ तयार वस्तू, खदनजे, राष्ट्रीय
खते, मदशनरी, हत्यारे व ऄवजारे आ. याव्यदतररक्त ऄन्न, आंधन, वीज आत्यादीचाही
समावेश होतो. घाउक दकंमत दनदेशांक हा ईत्पादकांनी त्याच्या ईत्पादनासाठी
ददलेल्या दकंमतीचा दनदेशांक हणहणून दवचारात घेतला जाउ शकतो.
२) अधारभूत वषाथतील दवदवध वस्तूंच्या व्यवहाराच्या मूल्यावर भर अधाररत ऄसतो.
ईत्पाददत ईत्पादनासाठी हे ईत्पादनाचे मूल्य अहे. तर कधी ईत्पादनासाठी
दविीयोग्य ऄदधशेयाचे मूल्य मानले जाते.
वस्तूिंचे मुख्य गट:
१) प्राथणमक वस्तू:
ऄ) ऄन्न - तांदूळ, गहू आत्यादी
ब) गैर ऄन्न - कच्चा कापूस, ताग आत्यादी
क) खदनजे - लोहखदनज, मँगनीज आत्यादी
A) एकूण ८० आतक्तया प्राथदमक वस्तू त्यात अहेत
२) ईत्पाददत वस्तू - २७० वस्तू
३) आंधन, वीज, प्रकाश अदण वंगण - १० वस्तू
१.७ राष्ट्रीय उत्पन्न िडÉलेटर (णवभाजक) जेव्हा अपण नाममात्र राष्ट्रीय ईत्पन्नाला वास्तव राष्ट्रीय ईत्पन्नाने दवभादजत (भागाकार)
करतो तेव्हा अपल्याला राष्ट्रीय ईत्पन्न दमळतो. खाली टेबल िमांक १.५ मध्ये
दवदवध वषाथसाठी ऄसणारा राष्ट्रीय ईत्पन्न दडफ्लॅटर दमळतो.
राष्ट्रीय ईत्पन्न = नाममात्र राष्ट्रीय ईत्पन्न वास्तव राष्ट्रीय ईत्पन्न munotes.in
Page 16
–IV
16 वषग चालू णकिंमतीला राष्ट्रीय उत्पन्न णरणलयनमध्ये णस्थर णकिंमतीला राष्ट्रीय उत्पन्न (२०११-१२) ₹ णरणलयनमध्ये राष्ट्रीय उत्पन्न णडफ्लॅटर १ २ ३ ४ = २/ ३ २०१५-१६ १२१. ६२ ९९. ६३ १.२२०६ २०१६-१७ १३५. ९५ १०७. ७२ १.२६१९ २०१७-१८ १५१.२८ ११५.३१ १.३११८ २०१८-१९ १६८. ३७ १२३. २९ १.३६५५ २०१९-२० १८१. १० १२९.४९ १.३९८५
जर अपण वरील टेबलाकडे पदहले तर ऄसे ददसते दक, जेव्हा अपण नाममात्र राष्ट्रीय
ईत्पन्नाला वास्तव राष्ट्रीय ईत्पन्नाने भागाकार करतो.
तेव्हा अपल्याला राष्ट्रीय ईत्पन्न दमळतो. तथादप खरे राष्ट्रीय ईत्पन्न
मोजण्यासाठी संबंदधत वषाथचा दकंमत दनदेशांक अवश्यक अहे. एकदा, अपल्याकडे चालू
वषाथचा दकंमत दनदेशांक अला दक, अहणही चालू वषाथच्या दकंमत दनदेशांकाच्या नाममात्र
राष्ट्रीय ईत्पन्नाला भागून अदण भागाला १०० ने गुणाकार करून चालू वषाथचे राष्ट्रीय
ईत्पन्न शोधू शकतो. वैकदल्पकररत्या चालू वषाथच्या दकंमत दनदेशांकाला ऄदभूत वषाथच्या
दकंमत दनदेशांकाने दवभादजत करून राष्ट्रीय ईत्पन्न शोधला जाउ शकतो.
पायाभूत वषाथचा दकंमत दनदेशांक नेहमी शंभर ऄसल्याने, राष्ट्रीय ईत्पन्न फक्त
दशांश दबंदू डावीकडे दोन ऄंकांनी हलवून शोधला जाउ शकतो. ईदा.
१.८ नाममात्र आणण वास्तव व्याजदर व्याज हणहणजे पैशाच्या वापराबद्दल ददलेला मोबदला होय. जेव्हा अपण बँकेकडून दकंवा
आतर कोणाकडूनही पैसे ईसनवार घेतो तेव्हा अपण बँकेला दकंवा ज्या कोणाकडून पैसे
घेतले अहेत त्याला पैशाच्या वापराचा मोबदला हणहणजेच व्याज देतो. त्याचप्रमाणे जेव्हा
अपण बँकेत पैसे ठेवतो तेव्हा बँक अपल्याला व्याज देते. समजा जर अपण बँकेत एक
वषाथकररता १०००-०० रुपये बँकेत ठेवले अदण वषथ पूणथ झाल्यानंतर अपल्याला
बँकेकडून १०८०-०० रुपये दमळाले हणहणजे वादषथक ८% व्याजदराने अपल्याला बँकेकडून
व्याजापोटी जे ८०-०० रुपये जादा दमळाले हा व्याजाचा नाममात्र दर होय.
नाममात्र व्याजदर अदण वास्तव व्याजदर समजावून घेण्यासाठी अपण एक ईदाहरण घेउ.
समजा सफरचंद २००-०० रुपये दकलो अहेत. या दराने अपण १०००/- रुपयाचे ५
दकलो सफरचंद दवकत घेउ शकतो. परंतु एक वषाथनंतर जेव्हा अपणाकडे १०८०-००
रुपये ऄसतील तेव्हा दनदितच अपण जादा सफरचंद दवकत घेउ शकतो. अदण तेव्हा
अपण जे व्याजाचे जादा ८०-०० रुपये अपणाकडे अलेत त्याच्या साहाय्याने ०.४ दकलो
जादा सफरचंद दवकत घेउ शकतो. या दस्थतीत अपल्याला वास्तव फायदा हा ०.४ दकलो munotes.in
Page 17
राष्ट्रीय ईत्पन्न अदण दकंमत पातळी
17 सफरचंदाचा झाला. अदण हा वास्तव फायदा हणहणजेच वास्तव व्याजदर होय जो नाममात्र
व्याजदराबरोबर अहे.
वषाथच्या शेवटी जेव्हा अपल्याला नाममात्र व्याजाचे ८०.०० रुपये दमळाले. तसेच
सफरचंदाच्या दकंमतीतही काही बदल झाला नाही. त्यामुळे व्याजाच्या ८०.०० रुपयांमध्ये
०.४ दकलो सफरचंद दमळाले जे ५ दकलोच्या ८% आतके अहे. याचाच ऄथथ आथे नाममात्र
व्याजदर अदण वास्तव व्याजदर दोन्ही समान अहे. हणहणजेच एका वषाथत बँकेने अपणास
नाममात्र व्याज ८% ददले. अदण दह व्याजाची रक्तकम ८०-०० रुपये आतकी होती. अदण
याच व्याजाच्या रकमेतून अपणास ०.४ दकलो सफरचंद दवकत घेता अले.
जर समजा वस्तूची दकंमत १०% दन वाढली तर अपला तोटा होइल. कारण अता वास्तव
व्याजदर हा -२% आतका ऄसेल. अदण जर वस्तूची दकंमत ५% दन वाढली तर वास्तव
व्याजदर हा ८% - ५% = ३% आतका ऄसेल.
तुमची प्रगती तपासा:
१) चलनवाढीचा ऄथथ स्पष्ट करा.
२) ग्राहक दकंमत दनदेशांकावरून तुहणहाला काय समजले?
३) घाउक दकंमत दनदेशांकावरून तुहणहाला काय समजले?
४) राष्ट्रीय ईत्पन्न दडफॉल्टर दह संकल्पना स्पष्ट करा.
५) नाममात्र व्याजदर अदण वास्तव व्याजदर यातील फरक सांगा.
१.९ खरेदी शक्ती समता णसद्धािंत दवदनमय दर दनदितीचा खरेदीशक्ती समता दसद्ांत हा स्वीडन येथील प्रा. गुस्ताव कॅसेल
यांनी १९२० मध्ये मांडला. खरेदी शक्ती समता दसद्ांताच्या प्रामुख्याने दोन अवृत्या
अहेत. त्या हणहणजे दनरपेक्ष अदण सापेक्ष अवृत्ती. दनरपेक्ष अवृत्तीनुसार दोन चलनांमधील
दवदनमय दर हा दोन देशातील दकंमत दनदेशांकाच्या समान ऄसावा. या दनरपेक्ष अवृत्तीचे
सूत्र पुढीलप्रमाणे अहे.
RAB = PA / PB
वरील समीकरणात हणहणजे अदण या दोन देशांमधील दवदनमय दर अहे. तर हणहणजे दकंमत
दनदेशांक अहे. दनरपेक्ष अवृत्तीचा वापर केला जात नाही. कारण ती वाहतूक खचथ अदण munotes.in
Page 18
–IV
18 आतर खचथ याकडे दुलथक्ष करते जे व्यापार, दबगर व्यापार वस्तू भांडवल प्रवाह अदण वास्तव
खरेदी शक्ती यामध्ये ऄडथळा दनमाथण करते.
संपूणथ अवृत्ती जी ऄथथतज्ांकडून मोठ्या प्रमाणावर वापरली जाते दतचे वणथन खालीलप्रमाणे
करता येइल. अपण ऄसे मानूया दक भारत अदण ऄमेररका या दोन देशांमध्ये ऄपररवतथनीय
कागदी चलनपद्ती अहे. तसंच भारत अदण ऄमेररका यांच्यातील दवदनमय दर हा १
डॉलर = ४५ रुपये ऄसा अहे. ऄशा दस्थतीत ऄसे गृहीत धरूया दक, या दोन्ही देशातील
दकंमत पातळी दह दस्थर अहे. अदण ऄसे ऄसताना जर दवदनमय दर हा १ डॉलर ४० रुपये
आतका झाला तर याचा ऄथथ ऄसा होतो दक अता ऄमेररकेतील १ डॉलरच्या तुलनेत
भारतात दततक्तयाच वस्तूंची खरेदी करण्यासाठी कमी पैसे लागतील. याचा ऄथथ ऄसा अहे
दक ऄमेररकन डॉलरचे मूल्य जास्त अहे अदण भारतीय रुपयाचे ऄवमूल्यन झाले अहे.
रुपयाच्या मूल्यवृद्ीमुळे दनयाथत कमी होइल अदण भारतातील अयात वाढेल. पररणामी
ऄमेररकन डॉलरची मागणी वाढेल अदण भारतीय रुपयाची घसरण होइल. त्यामुळे जोपयांत
दवदनमय दर हा १ डॉलर = ४५ रुपये आतका होणार नाही तोपयांत ियशक्ती समता
दसद्ांतानुसार दवदनमय दर पुनसांचदयत होणार नाही. याईलट जेव्हा दवदनमय दर हा १
डॉलर = ५० रुपये ऄसा दवदनमय दर झाला तर ऄशा दस्थतीत भारतीय रुपयाचे मूल्य
वाढेल व ऄमेररकन डॉलरचे मूल्य कमी होइल. यामुळे दनयाथतीला चालना दमळेल अदण
अयात कमी होइल. खरेदी शक्ती समता दसद्ांतानुसार दोन देशांमधील दवदनमय दर दोन
देशांच्या संबंदधत िय शक्तीमधील समानतेच्या दबंदूवर दनधाथररत केला जातो. खरेदी शक्ती
समता दवदनमय दर हा बदलणारा दर ऄसून जो दकंमतीच्या पातळीतील बदलांसह बदलतो.
दसद्तांताच्या सापेक्ष अवृत्ती ऄंतगथत समतोल दवदनमय दराची गणना करण्यासाठी खालील
सूत्र वापरले जाते. R = Ro x PA1/PAo PB1/PB0
O = अधार कालावधी, 1 = कालावधी देश A & B = देश 'ऄ' व 'ब', P = दकंमत
दनदेशांक, Ro = अधार कालावधीतील दवदनमय दर
खरेदी शक्ती समता णवणनमय दर णसद्धािंतावर खालीलप्रमाणे टीका करण्यात आली
आहे:
१) दोन देशांच्या दकंमत दनदेशांकाची तुलना करता येत नाही दोन देशांतील दकंमत
दनदेशांकाचे अधार वषथ हे वेगवेगळे ऄसू शकते. तसेच ईपभोग संचातही वेगवेगळ्या
वस्तू ऄसू शकतात. त्यामुळे खरेदी शक्ती समता दर कोणत्याही दोन चलनांच्या
सापेक्ष िय शक्तीवर अधाररत ऄचूक दवदनमय दर देउ शकत नाही.
२) अधारभूत खचथ हे ऄदनदित अहे. हा दसद्ांत ऄसे गृहीत धरतो दक, अधारभूत वषाथत
व्यवहार शेष हा समतोलात ऄसतो. परंतु व्यवस्थेला हा नेमका कोणत्या अधारभूत
वषाथत समतोलात अहे हे शोधणे ऄवघड अहे. munotes.in
Page 19
राष्ट्रीय ईत्पन्न अदण दकंमत पातळी
19 ३) भांडवलाची गतीसमता दकंमत पातळीवर प्रभाव पाडते - हा दसद्ांत ऄसे गृहीत धरतो
दक, भांडवलामध्ये गदतक्षमता नाही. सवथसाधारण दकंमत पातळी दह दवमा, बँदकंग,
तसेच जहाज वाहतूक व्यवहार आत्यादी वर प्रभाव पडू शकत नाही. तथादप, या सवथ
बाबींचा दवदनमय दरावर पररणाम होतो.
४) दवदनमय दरातील बदल हे सवथसाधारण दकंमत पातळीवर पररणाम करतात. जेव्हा
दवदनमय दराचे ऄवमूल्यन होते तेव्हा देशांतगथत पातळीवर वाढत्या अयात दकंम चा
प्रभाव पडतो दनयाथतीसाठी मागणी वाढते. त्यामुळे दनयाथत वस्तूंच्या दकंमती
वाढतात. याईलट जेव्हा दवदनमय दरात वाढ होते तेव्हा दनयाथतीवर ऄदनष्ट पररणाम
होतो अदण अयात स्वस्त होते, अदण दकंमत पातळी कमी होउ लागते.
५) मुक्त व्यापार ऄदस्तत्वात नाही - हा दसद्ांत मुक्त व्यापारावर अधाररत अहे. तथादप,
प्रत्यक्षात खुला व्यापार ऄदस्तत्वात नसतो. अंतरराष्ट्रीय व्यापार ऄनेक प्रकारची
बंधने ऄसतात. दह बंधने प्रदतबंधात्मक व संरक्षणात्मक ऄशा दोन्ही प्रकारची ऄसतात.
या सवथ गैरबाजार शक्ती या दवदनमय दरावर प्रभाव टाकतात.
६) ऄन्योन्य मागणी लवदचकतेचा दवदनमय दरावर प्रभाव पडतो. - जेव्हा यांच्या मते हा
दसद्ांत ऄन्योन्य मागणी दसद्ांताच्या प्रभावाकडे दुलथक्ष करतो. दवदनमय दर हा केवळ
सापेक्ष दकमतीवर दनदित होत नाही. तर दोन देशातील ऄन्योन्य मागणी
ठरतो.
७) अयात अदण दनयाथतीसाठी ऄसणायाया मागणीचा प्रभाव हा दवदनमय दरावर पडतो.
दवदनमय दर हा केवळ एकट्या खरेदी शक्ती यावरून दनदित होत नाही. तर अयात
दनयाथतीसाठी ऄसणायाया मागणीवरही दवदनमय कर ऄवलंबून ऄसतो. जर
अयातीसाठी ऄसणारी मागणी वाढली तर खरेदीशक्ती समता दस्थर राहते अदण
दवदनमय दर वाढेल. याईलट पररदस्थतीत दवदनमय दर कमी होइल.
णनष्ट्कषग:
वरील सवथ मयाथदा ऄसल्या तरी खरेदी शक्ती समता दवदनमय दर दसद्ांत हा दवकास
ऄथथशास्त्रामध्ये मोठ्या प्रमाणावर वापरला जातो. त्यामुळे ऄथथव्यवस्थेच्या वास्तव
दवकासाची पातळी समजते, त्यामुळे खरेदी शक्ती समता दवदनमय दर हे ऄथथव्यवस्थेसाठी
एक ईपयुक्त ऄसे समग्रलक्षी साधन अहे. दसद्ांताच्या समथथनाथथ हणहणतात दक,
"दवदवध देशांच्या दकंमतीची पातळी दभन्न ऄसताना, त्यांच्या दकंमती प्रणाली मात्र परस्पर
संबंदधत अदण परस्परावलंबी अहेत. दशवाय या दसद्ांताचे समथथक हणहणतात दक, दवदनमय
हा नेहमी पैशाच्या प्रमाणात योग्य बदलांच्या कोणत्याही आदच्छत स्तरावर स्थादपत केले
जाउ शकतात.
१.१० सारािंश १) देशाचे राष्ट्रीय ईत्पन्न हणहणजे "देशाच्या ऄथथव्यवस्थेत प्रत्येक वषन जेवढ्या वस्तू व
सेवांचे ईत्पादन केले जाते त्या सवथ वस्तू व सेवांचे पैशातील ऄंदतम मूल्य हणहणजे
देशाचे राष्ट्रीय ईत्पन्न होय." munotes.in
Page 20
–IV
20 २) राष्ट्रीय ईत्पन्नाकडे वेगवेगळ्या दृष्टीने पादहले जाते. राष्ट्रीय ईत्पन्न हे देशाचे एकूण
ईत्पन्न अदण एकूण खचथ दशथदवते. जेव्हा वस्तू व सेवा यांचे बाजार दकंमतीला मूल्य
हटदवले जाते. जेव्हा राष्ट्रीय ईत्पन्न या संकल्पनेची ओळख दह पुढील तीन
माध्यमातून होते.
येणी मूल्य = देणी मूल्य = ईत्पाददत वस्तू व सेवांचे मूल्य हेच अपल्याला पुढीलप्रमाणे
सांगता येइल.
राष्ट्रीय ईत्पन्न = राष्ट्रीय खचथ = राष्ट्रीय ईत्पादन
३) राष्ट्रीय ईत्पन्नाची मोठ्या प्रमाणावर वापरली जाणारी संकल्पना हणहणजे स्थूल
राष्ट्रीय ईत्पन्न होय. देशातील वस्तू अदण सेवा यांचे मापन करण्यासाठीची एक
महत्वाची संकल्पना अहे. स्थूल राष्ट्रीय ईत्पन्न हणहणजे ऐका दवदशष्ट वषाथत देशाच्या
ऄथथव्यवस्थेत जेवढ्या वस्तू अदण सेवांचे ईत्पादन व त्याचे पैशातील ऄंदतम मूल्य
होय. दह संकल्पना वस्तू व सेवा यांच्या अदथथक ईत्पादनाचे बाजारमूल्य दवचारात
घेते. हणहणून याला राष्ट्रीय ईत्पन्नाचे चालनीय मापन ऄसेही हणहणतात.
४) जेव्हा प्रत्येक वषन ईत्पाददत केल्या जाणायाया वस्तू व सेवांनाअपण त्यांच्या दकंमतीने
गुणतो अपल्याला चालू दकंमतीनुसार राष्ट्रीय ईत्पन्न दमळते. तथादप दकंमती या
दस्थर राहत नाहीत. चालू दकंमतीला ऄसणायाया राष्ट्रीय ईत्पन्नाचे मूल्य हे
दकंमतीतील बदलानुसार बदलत जाते. जेव्हा अपण चालू दकमतीला राष्ट्रीय
ईत्पन्नाचे मापन करतो तेव्हा अपल्याला नाममात्र राष्ट्रीय ईत्पन्न दमळते.
५) राष्ट्रीय ईत्पादन हे तीन वेगवेगळ्या पातळ्यांवरून दनदित करीत ऄसतो. व त्याचे
मापन करता येते. त्या हणहणजे ईत्पादन पद्ती, दवतरण पद्ती अदण खचथ पद्ती होय.
६) जेव्हा ऄथथव्यवस्थेत दवदवध वस्तू व सेवांच्या दकंमती या सातत्याने वाढत जातात या
ऄवस्थेला चलनवाढ हणहणतात. चलनवाढ दह दकंमत दनदेशांकाच्या रूपाने मोजली
जाते. भारतामध्ये प्रामुख्याने ग्राहक दकंमत दनदेशांक ऄशा दोन्हींचा वापर केला जातो.
७) जेव्हा अपण नाममात्र राष्ट्रीय ईत्पन्नाला वास्तव ईत्पन्नाने दवभादजत करतो तेव्हा
अपल्याला राष्ट्रीय ईत्पन्न दमळतो.
८) नाममात्र व्याजदर हणहणजे बाजारातील प्रचदलत व्याजदर होय. बाजारातील व्याजदर
हा चालंबाजारातील पैशाची मागणी व पैशाचा वापर यावर ऄवलंबून ऄसतो, वास्तव
व्याजदर हणहणजे नाममात्र व्याजदर अदण चलनवाढीचा दर यातील फरक होय.
नाममात्र व्याजदर - चलनवाढीचा दर = वास्तव व्याजदर
९) दवदनमय दर दनदितीचा खरेदीशक्ती समता दसद्ांत हा स्वीडन येथील प्रा. गुस्ताव
कॅसेल यांनी १९२० मध्ये मांडला. खरेदीशक्ती समता दसद्ांताच्या दोन अवृत्त्या
अहेत.
munotes.in
Page 21
राष्ट्रीय ईत्पन्न अदण दकंमत पातळी
21 १.११ प्रश्न १. खालील संकल्पना स्पष्ट करा.
ऄ) स्थूल राष्ट्रीय ईत्पादन
ब) राष्ट्रीय ईत्पन्न
क) स्थूल देशांतगथत ईत्पन्न अदण दनव्वळ देशांतगथत ईत्पादन
२. वास्तव अदण नाममात्र ईत्पन्न यातील फरक स्पष्ट करा.
३. राष्ट्रीय ईत्पन्न मापनाच्या ईत्पादन पद्ती, ईत्पन्न पद्ती व खचथ पद्ती यावर
मादहती दलहा.
४. राष्ट्रीय ईत्पन्न मापनाची 'ईत्पादन पद्ती' अदण दतच्या मयाथदा दवशद करा.
५. चलनवाढ हणहणजे काय? दतचे मापन कसे केले जाते.
६. घाउक दकंमत दनदेशकांची रचना स्पष्ट करा.
७. जी. डी. पी. दह संकल्पना दवशद करा.
८. नाममात्र व्याजदर अदण वास्तव व्याजदर यातील फरक स्पष्ट करा.
९. खरेदी शक्ती समता ईत्पन्न दह संकल्पना स्पष्ट करा.
*****
munotes.in
Page 22
२२ ÿकरण १
१अ
मानव िवकास िनद¥शांक
ÿकरण रचना
१ अ. ० उ द्द ि ष्ट े
१ अ. १ म ा न व द्द व क ा स द्द न द े श ा ां क स ां क ल् प न ा
१ अ. २ म ा न व द्द व क ा स द्द न द े श ा ां क घ ट क
१ अ. ३ म ा न व द्द व क ा स द्द न द े श ा ां क ा च े म ा प न
१ अ. ४ स ा र ा ां श
१ अ. ५ प्रश्न
१अ.० उिĥĶे • म ा न व द्द व क ा स द्द न द े श ा ां क य ा स ांक ल् प न ेच ा अ भ् य ा स क र ण े व त ी स म ज ा व ू न घ े ण े.
• म ा न व द्द व क ा स द्द न द े श ा ां क य ा स ांक ल् प न ेच ा अ भ् य ा स क र ण े
• म ा न व द्द व क ा स द्द न द े श ा ां क ा च् य ा म ा प न ा च ा अ भ् य ा स क र ण े.
१अ.१ मानव िवकास िनद¥शांक संकÐपना स य ां क्त र ा ष्ट् र स ां घ ा च् य ा द्द व क ा स क ा य य क्र म ा ां त ग य त ‘ मान व द्द वका स अह वा ल १९९ ७ म ध् य े म ा न व ी
द्द व क ा स ा च े अ स े व ण य न क े ल े आ ह े द्द क “ ल ो क ा ां च् य ा आ व ड – द्दनवडी वा ढ वण्य ा ची प्र द्दक्रय ा आद्द ण
त े स ा ध् य क र ण े ह े म ा न व ी द्द व क ा स ा च् य ा क ल् प न ेच े क ें द्र स् थ ा न आ ह े. अ स े द्द स द् ा ां त ह े म य ा य द्द द त
द्द क ां व ा द्द स् थ र न स त ा त . प र ां त द्द व क ा स ा च् य ा प ा त ळ ी क ड े द ल य क्ष क रू न , मान व द्दव कासा साठी त ीन
आ व श् य क प य ा य य म् ह ण ज े द ी घ य क ा ळ आ द्द ण द्द न र ो ग ी ज ी व न ज ग ण े , ज्ञ ा न प्र ा प्त क र ण े आ द्द ण स भ् य
ज ी व न म ा न ा स ा ठ ी आ व श् य क अ स ण ा र ी स ां स ा ध न े प्र ा प्त क रू न आ द्द ण म ा न व ी ज ी व न ा च ी ग ण व त्त ा
व क ा य य क्ष म त ा स ध ा र ण े य ा ल ा म ा न व ी भ ा ां ड व ल द्द व क ा स अ स े म् ह ण त ा त . त थ ा द्द प , मान वी
द्दव कास समाप्त होत न ाही. म ा न व द्द व क ा स ा म ध् य े व् य क्त ी त र ा ज क ी य , आ द्द थ य क आद्दण सामाद्द जक
स् व ा त ांत्र् य ा प ा स ू न त े स ज य न श ी ल व उ त् प ा द क ब न ण् य ा च ा आ द्द ण आ त् म -स न् म ा न द्द म ळ व ू न द ेण ा ऱ् य ा
द्द व द्द व ध स ांध ी च ा स म ा व ेश ह ो त ो . म ा न व द्द व क ा स द्द न द ेश ा ां क १९९ ७ म ध् य े अ स े म् ह ट ल े आ ह े द्द क ,
“ उ त् प न् न ह ा ए क प य ा य य आ ह े ज ो ल ो क ा ां स ा ठ ी म ह त् व ा च ा अ स ू न त ो त् य ा ां न ा ह व ा आ ह े. पण द्दह
त् य ा ां च् य ा आ य ष्ट् य ा च ी ए क ू ण ब े र ी ज न ा ह ी .
उ त् प न् न ह े म ा न व ी द्द व क ा स ा च े ए क म ह त् व ा च े स ा ध न आ ह े. म ा न व द्द व क ा स द्द न द ेश ा ां क १९९ ७
य ा म ध ू न ए क म ह त् व ा च ी ब ा ब स म ज त े त ी म् ह ण ज े म ा न व ी भ ा ां ड व ल द्द व क ा स ह ी ए क स ा त त् य ा न े
च ा ल ण ा र ी प्र द्द क्र य ा आ ह े. म न ष्ट् य ब ळ द्द व क ा स ा च ी प्र द्द क्र य ा ह ी द्द व क ा स द्द भ म ू ख त े व् ह ा ां च ह ो त े , ज ेव् ह ा munotes.in
Page 23
म ा न व द्द व क ा स द्द न द ेश ा ांक
२३ म ा न व ी ज ी व न ा म ध् य े स ध ा र ण ा ह ो ई ल व म न ष्ट् य ब ळ ा च ी क ा य य क्ष म त ा व ा ढ े ल . म न ष्ट् य ब ळ
द्द व क ा स ा म ळ े म ा न व ी ज ी व ण ा च ी ग ण व त्त ा व क ा य य क्ष म त ा स ध ा र ण् य ा स ा ठ ी त ी न ब ा ब ी य ा
म ह त् व ा च् य ा आ ह ेत त् य ा म् ह ण ज े जीव न म ा न ा च ा अ प े द्द क्ष त द र , साक्ष रत ा दर आद्दण राहणीमान ाच ा
द ज ा य य ा आ ह ेत .
पॉल स् र ी ट न य ा ां च् य ा म त ा न स ा र ख ा ल ी ल क ा र ण ा ां स ा ठ ी म ा न व द्द व क ा स ह ा आ व श् य क आ ह े :
१) आ द्द थ य क व ा ढ ह े म ा न व ी द्द व क ा स स ा ध ण् य ा च े ए क म े व स ा ध न आ ह े.
२) द्द श क्ष ण ा त ी ल ग ां त व ण ूक , त स ेच आ र ो ग् य व प्र द्द श क्ष ण य ा म ळ े म ा न व ी श्र म शĉìच े आ य म ा य न
त स ेच क ा य य क्ष म त ा व ा ढ े ल आ द्द ण त् य ा म ळ े म ा न व ी भ ा ां ड व ल ा च ी ग ण व त्त ा स ध ा र े ल .
३) म द्द ह ल ा द्द श क्ष ण आ द्द ण द्द व क ा स य ा म ळ े म द्द ह ल ा ां च े स ा क्ष द्द म क र ण ह ो ऊ न म ा न व ी ज ी व न ा च ी
ग ण व त्त ा स ध ा र े ल . त स ेच य ा म ध् य े ब ा ल म ृ त् य च े प्र म ा ण क म ी क र ण े, प्र ज न न द र क म ी
क र ण े, आ द्द ण क ट ां ब ा च े आ क ा र म ा न छ ो ट े क र ण े इ . ब ा ब ीं च ा स म ा व ेश क े ल ा प ा द्द ह ज े.
द ेश ा च ी व ा ढ ण ा र ी ल ो क स ां ख् य ा कमी होण्य ास मदत ह ोईल .
४) त स ेच स ा त त् य ा न े व ा ढ ण ा ऱ् य ा ल ो क स ां ख् य ेम ळ े म ा न व ा च े द्द न स ग ा य त ह ो त ज ा ण ा र े अ द्द त क्र म ण ,
त स ेच व ा ळ व ां ट ी क र ण व ज ां ग ल त ो ड स म स् य ा , ज द्द म न ी च ी ह ो ण ा र ी ध ू प , न ैस द्द ग य क स ौं द य ा य च ा
ह ो ण ा र ा ऱ् ह ा स व आ प ल् य ा स ो भ ा व त ा ल ी न ष्ट ह ो ण ा ऱ् य ा अ न ेक प्र ा ण ी व व न स् प त ी य ा ां च् य ा
प्र ज ा त ी य ा स व य स म स् य ा ब ऱ्य ा च प्र माणा त कमी करण्यास ाठी म ा न व ी भ ा ां ड व ल द्द व क ा स
ह ा आ व श् य क आ ह े .
५) ग र र ब ी क म ी क रू न ल ो क ा ां च् य ा द्द व द्द व ध ग र ज ा प ू ण य ह ो ण् य ा स ा ठ ी त् य ा ां न ा प्र ो त् स ा द्द ह त क र ण े
य ा म ध् य े प्र ा म ख् य ा न े आ त् म स न् म ा न ा च् य ा ग र ज ा आ द्द ण आ त् म प त त ां च् य ा ग र ज ा ां च ा स म ा व ेश
होत ो.
अ श ा प्र क ा र े , मान व ी द्दव कास हा उत्तम न ागरी समाज, सामाद्द जक द्दस्थ रत ा आद्दण राजकीय
स् थ ै य ा य स ा ठ ी य ो ग द ा न द ेऊ श क त ो . आ द्द ण य ा स ा ठ ी च म ा न व ी भ ा ां ड व ल द्द व क ा स ह ा आ व श् य क
आ ह े.
१अ.२ मानव िवकास िनद¥शांक (२०११ नंतर निवन पĦत) १. आयुमाªन िनद¥शांक (Life expecianly index) (LEI) : = LE-20 85-20 २. िश±ण िनद¥शांक (EDUCATION INDEX) EI :
१अ.२.१ शालेय िश±णाची सरासरी वष¥:
MEAN YEARS OF SCHOOLING INDEX (MISI )
munotes.in
Page 24
समú आिथªक संकÐपना व उपयोजन
२४ १अ.२.२ शालेय िश±णाची अपेि±त वष¥:
EXPECTED YEARS OF SCHOOLING INDEX (EYSI)
३. उÂपÆन िनद¥शांक (INCOME INDEX) : = In (GNI pc) – In (100) In (75000) – In (100)
श ेव ट ी म ा न व द्द व क ा स द्द न द ेश ा ांक ह ा व र ी ल त ी न स ा म ा न् य क ृ त द्द न द ेश ा ां क ा च ा भ ू द्द म त ी य म ध् य
आ ह े.
१अ.३ मानव िवकास िनद¥शांकाचे मापन म ा न व ी द्द व क ा स द्द न द ेश ा ां क ह ा म ा न व ी द्द व क ा स ा च ा स ा र ा ां श आ ह े. म ा न व द्द व क ा स द्द न द ेश ा ां क म ा न व ी
द्दव कासा ची त ीन प रर म ा ण े म् ह ण ज े द्द न र ो ग ी ज ी व न , ज्ञा न ाच ी उप लब् ध त ा आद्दण एक सभ्य
ज ी व न म ा न य ा स व ा ां च ी द ेश ा त ी ल स र ा स र ी उ प ल ब् ध त ा य ा ां च े म ा प न क र त ो . म ा न व द्द व क ा स
द्द न द ेश ा ां क ह े स ा म ा न् य ी क ृ त द्द न द ेश ा ां क ा च े भ ू द्द म त ी य म ध् य आ ह े, ज े प्र त् य ेक प र ी म ा णा त ील
उ ज ळ ण ी म ो ज त े म ा न व ी द्द व क ा स द्द न द ेश ा ां क म ो ज ण् य ा स ा ठ ी द ो न प ा य ऱ् य ा आ ह ेत .
पायरी नं.१ –परीमान िनद¥शांक तयार करणे:
प र ी म ा न द्द न द ेश ा ां क त य ा र क र ण् य ा स ा ठ ी व ेग व ेग ळ् य ा द्द क म ा न व क म ा ल म ल् य े द्द न द्द ि त क े ल ी
जात ात. आ द्द ण ह े म ल् य ० त े १ ० य ा म ध् य े द्द न द्दि त क े ल े ज ा त े . परीमाण िनद¥शांक िकमान मूÐय कमाल मूÐय आर ोग्य अ प े द्द क्ष त ज ी व न म ा न २० ८५ द्दशक्ष ण अ प े द्द क्ष त श ा ल े य व ष े श ा ळ े च ी स र ा स र ी व ष य ०० ०० १८ १५ राहणीमान स् थ ू ल रा उ त् पन्न २०११ (डॉ लर) १०० ७५०००
२० व ष ा य च् य ा आ य म ा य न ा स ा ठ ी न ैस द्द ग य क श ू न् य ठ े व ण् य ा च े औ द्द च त् य ह े ए द्द त ह ा द्द स क प र ा व् य ा व र
आ ध ा र र त आ ह े क ी २० व् य ा श त क ा त क ो ण त् य ा ह ी द ेश ा च े आ य म ा य न २ ० व ष ा य प े क्ष ा क म ी न् ह व त े .
द्दकमान ० व ष ा य च् य ा द्द श क्ष ण ा च े औ द्द च त् य स ा ध ू न , औ प च ा र र क द्द श क्ष ण ा द्द श व ा य स ां ख् य ा द्द ट क ू
श क त ा त श ा ल े य द्द श क्ष ण ा च् य ा स र ा स र ी व ष ा य स ा ठ ी क म ा ल १५ व ष े ह ी २०२५ साठी
द्द न द ेश ा ां क ा च ी अ ांद ा ज ी त स ां ख् य ा आ ह े. त स ेच अ प े द्द ष त श ा ल े य व ष े य ा द्द न द ेश ां क ा च े क म ा ल म ल् य
१८ आ ह े कारण ब ऱ्य ा च द ेश ा ां म ध् य े प द व् य ू त्त र द्द श क्ष ण प ू ण य क र ण् य ा स ा ठ ी १८ व ष ा य च ा क ा ल ा व ध ी
लागत ो. द र ड ो इ स क ल र ा ष्ट् र ी य उ त् प न् न ा च े क म ी द्द क म ा न म ल् य ह े १०० ड ॉ ल र ह े म ल् य
म ो ज म ा प न स ल े ल े द्द न व ा य ह आ द्द ण द्द क म ा न ज व ळ च् य ा फ ा य द ेश ी र ग ैर ब ा ज ा र उ त् प ा द न ा म ळ े न् य ा य
म ा न ल े ज ा त े , ज े अ द्द ध क ृ त आ क ड े व ा र ी म ध् य े ध र ण् य ा त आ ल े ल ी न ा ह ी . त र ह े क म ा ल म ू ल् य
७५००० ड ॉ ल र द्द न द्द च त क र ण् य ा त आ ल े ल आ ह े. २०१० म ध् य े क ा ह ेन म न आ द्द ण ड े ट न य ा ांन ी
अ स े दाख व ू न द्द द ल े आ ह े द्द क , म ा न व ी द्द व क ा स आ द्द ण क ल् य ा ण ह े ‘‘व ा द्द ष य क उ त् प न् न ७५०००/ -
ड ॉ ल र प े क्ष ा ज ा स् त आ ह े. ’’ य ा त ू न क ा ह ी ह ी फ ा य द ा ह ो त न ा ह ी . व ा द्द ष य क ५% द्द व क ा स द र ग ृ ह ी त munotes.in
Page 25
म ा न व द्द व क ा स द्द न द ेश ा ांक
२५ ध रू न प ढ ी ल प ा च व ष ा य त त ी न द ेश ७५०००/ - ड ॉ ल र प े क्ष ा म य ा य द ेप े क्ष ा ज ा द ा ट प् प ा
ओ ल ा ां ड ण् य ा च ा अ ांद ा ज आ ह े.
म ा न व द्द व क ा स द्द न द े श ा ां क ा च े स ू त्र प ढ ी ल प्र म ा ण े आ ह े :
द्दकमान म ू ल् य : पररणाम द्द न द ेश ा ां क = प्रत्य± म ू ल् य – द्दकमान म ू ल् य क म ा ल म ू ल् य – द्दकमान म ू ल् य
द्दशक्ष णा च्य ा परीम ा णा साठ ी,समीकरण १ प्र थ म प्र त् य ेक द ो न द्द न द ेश ा ां क ा न ा ल ा ग ू क े ल े ज ा त े .
आ द्द न त् य ा न ां त र द ो न प र ी म ा ण ी द्द न द ेश ा ां क ा च ी अ ांक ग द्द ण द्द त य स र ा स र ी घ ेत ल ी ज ा त े .
पायरी नं २: म ा न व ी द्द व क ा स द्द न द ेश ा ां क त य ा र क र ण् य ा स ा ठ ी आ य ा म ी द्द न द ेश ा ां क ए क द्द त्र त क र ण े.
म ा न व द्द व क ा स द्द न द ेश ा ां क ह ा ए क ू ण त ी न आ य ा म ी द्द न द ेश ा ां क ा च ी भ ू द्द म त ी य म ध् य आ ह े. य ा म ध् य े
प्र ा म ख् य ा न े आ र ो ग् य द्द श क्ष ण आ द्द ण उ त् प न् न ह े त ी न आ य ा म आ ह ेत . आ द्द ण य ा त ी न प्र म ख
आ य ा म ा ां च् य ा म ा ध् य म ा त ू न म ा न व द्द व क ा स द्द न द ेश ा ां क ा च े म ा प न क े ल े ज ा त े . प ढ ी ल ए क ा
उ द ा ह र ण ा च् य ा स ा ह्य ा न े म ा न व द्द व क ा स द्द न द े श ा ां क क स ा क ा ढ ल ा ज ा त ो ह े आ प ण प ा ह ूय ा .
उदा. कोस्ट ी रीका
अ प े द्द क्ष त आ य म ा य न व ष ा ां म ध् य े - ७९ . ९३
श ा ल े य द्दशक्ष णा ची सरा सरी व ष े - ०८ . ३७
श ा ल े य द्दशक्ष णा ची अ प े द्द क्ष त व ष े - १३ . ५
दरडोई स् थळ राष्ट्र ीय उत् पन्न - १३०११ . ७ १. आर ोग्य द्द न द ेश ा ां क = ७९.९३ - २० ८५ – २० २. श ा ल े य द्द श क्ष ण ा च ी स र ा स र ी व ष े = ८.३७–० = ०.५८ १५ – ० ३. श ा ल े य द्दशक्ष णा ची अ प े द्द क्ष त व ष े = १३.५–० = ०.७५० १८ – ०
४. िश±ण द्द न द ेश ा ां क = ०.५५८०+०.७५० = ०.६५४ २ ५. उत् पन्न द्द न द ेश ा ां क = (१३०११.७) – (१००) (७५,०००) – (१००) munotes.in
Page 26
समú आिथªक संकÐपना व उपयोजन
२६ = ९.४७ – ४.६० ११.२२– ४.६० मान व द्दव क ास द्द न द े श ा ां क = (०.९२२ + ०.६५४ + ०.७३५) = ०.७६३ ३
२१०५ म ध् य े साध ार ण चा र गट ात मान व द्दव कास द्द न द ेश ा ां क द्दव भागण् य ात आला त े प ढ ी ल
प्र म ा ण े:
१ ) अद्दत उच्च मान वी द्दव कास - ० . ८०० त े १ . ०० द्द न द ेश ा ां क
२ ) उच्च मान वी द्दव क ास - ० .७०० त े ० . ७९९ द्द न द ेश ा ां क
३ ) मध्य म मान वी द्दव क ास - ० . ५५० त े ० . ६९९ द्द न द ेश ा ां क
४ ) कमी मान व ी द्दव कास - ० . ५५० प े क्ष ा कमी द्द न द ेश ा ां क
जगात ील काही द्दन वडक द ेश ा ां च् य ा द्दव का स द्द न द ेश क ा ांच ी द्दस्थ त ी खालील प्र म ा ण े:
टेबल ø. २.१ मानव िवकास िनद¥शांक ÿवृ°ी अित उ¸च मानव िवकास (देश) वणªिनहाय िनद¥शांक १९९ ० २००० २०१० २०१४ १ न ॉ व े ०.८४९ ०.९१७ ०.९४० ०.९४४ २ ऑ स् र े द्द ल य ा ०.८६५ ०.८९८ ०.९२७ ०.९३३ ३ द्द स् व त् झ ल ां ड ०.८३१ ०.८८८ ०.९२४ ०.९३० ४ ड े न् म ा क य ०.७९९ ०.८६२ ०.९०८ ०.९२३ ५ न ेद र ल ँ ड ०.८२९ ०.८७७ ०.९०९ ०.९२२ ६ ज म य न ी ०.८०१ ०.८५५ ०.९०६ ०.९१६ ७ आ य ल ां ड ०.७७० ०.८६१ ०.९०८ ०.९१६ ८ अ म े र र क ा ०.८५९ ०.८८३ ०.९०९ ०.९१५ ९ क ॅ न ड ा ०.८४९ ०.८६७ ०.९०३ ०.९१३ १० न् य ू झ ी ल ांड ०.८२० ०.८७४ ०.९०५ ०.९१३ ११ द्द स ांग ा प ू र ०.८१७ ०.८१९ ०.८९७ ०.९१२ १२ हॉ ां गकॉ ां ग ०.७८१ ०.८२५ ०.८९८ ०.९१० उ¸च मानव िवकास िनद¥शांक १ ब े ल ा रू स ०.८६३ ०.७८६ ०. ७९८ २ रद्दशय न प्र जासत्त ाक ०.७२९ ०.७१७ ०.७८३ ०.७९८ ३ मॉररशस ०.६१९ ०.६७४ ०.७५६ ०.७७७ ४ क् य ू ब ा ०.६७५ ०.६८५ ०.७७८ ०.७६९ ५ इ राण ०.५६७ ०.६६५ ०.७४३ ०.७६६ munotes.in
Page 27
म ा न व द्द व क ा स द्द न द ेश ा ांक
२७ ६ श्र ी ल ांक ा ०.६२० ०.६७९ ०.७३८ ०.७५७ मÅयम मानव िवकास िनद¥शांक १ बोस्ट वा न ा ०.५८४ ०.५६१ ०.६८१ ०.६९८ २ इ ांड ो न ेद्द श य ा ०.५३१ ०.६०६ ०.६६५ ०.६८४ ३ दद्दक्ष ण आद्दिक ा ०.६२१ ०.६३२ ०.६४३ ०.६६६ ४ इ राक ०.५७२ ०.६०६ ०.६४५ ०.६५४ ५ भारत ०.४२८ ०.४९६ ०.५८६ ०.६०९ ६ भ ू त ा न - - ०.५७३ ०.६०५ ७ ब ा ां ग ल ा द ेश ०.३८६ ०.४६८ ०.५४६ ०.५७० कमी मानव िवकास िनद¥शांक देश वषªिनहाय िनद¥शांक १९९० २००० २०१० २०१४ १ केिनया ० .४७३ ०.४४७ ०.५२९ ०.५४८ २ पािकÖतान ० .३९९ ०.४४४ ०.५२२ ०.५३८ ३ नायगर ० .२१४ ०.२५७ ०.३२६ ०.३४८
संदभª: यू. एन. डी. पी. मानव िवकास अहवाल २०१५:
प ढ े ट े ब ल न ां ब र २ .२ म ध् य े २०१४ मधील द्दन वडक द ेश ा ां च् य ा मान व द्दव कास द्द न द ेश क ा ांच ा
उ ल् ल े ख क े ल ा आ ह े . मानव िवकास िनद¥शांक øमांक देश मानव िवकास िनद¥शांक मूÐय जीवनमान िनद¥शांक शाळेची सरासरी वष¥ शाळेची अपेि±त वष¥ दरडोई उÂपÆन १ न ॉ व े ०.९४४ ८१.६ १२. ६ १७.५ ६४,९९२ ६ ज म य न ी ०.९१६ ८०.९ १३.१ १६.५ ४३,९१९ ८ अ म े र र क ा ०.९१५ ७९.१ १२.९ १६.५ ५२,९४७ १४ इ ांग् ल ांड ०.९०७ ८०.७ १३.१ १६.२ ३९,२६७ २० जपान ०.९८१ ८३.५ ११.५ १५.३ ३६,९२७ २२ ि ान् स ०.८८८ ८२.२ ११. ११६.० ३८,०५६ ३९ सौदी अ र े द्द ब य ा ०.८३७ ७४.३ ८.७ १६.३ ५२,८२१ उ¸च मानव िवकास ५० रद्दशय ा ०.७९८ ७०.१ १२.० १४.७ २२,३५२ ६३ मॉररशस ०.७७७ ७४.४ ८.५ १५.६ १७,४७० ६९ इ राण ०.७६६ ७५.४ ८.२ १५.१ १५,४४० ७३ श्र ी ल ांक ा ०.७५७ ७४.९ १०.८ १३.७ ९७७९ ९० ची न ०.७२७ ७५.८ ७.५ १३.१ १२,५४७ munotes.in
Page 28
समú आिथªक संकÐपना व उपयोजन
२८ मÅयम मानव िवकास १०६ बोÖटावना ०.६९८ ६४.५ ८.९ १२.५ १६,६४६ १३० भारत ०.६०९ ६८.० ५.४ ११.७ ५,४९७ १४२ बांगला देश ०.५७० ७१.६ ५.१ १०.० ३,१९१ कमी मानव िवकास १४५ केिनया ०.५४८ ६१.६ ६.३ ११.० २७६२ १४७ पािकÖतान ०.५३८ ६६.२ ४.७ ७.८ ४८६६ १८८ नायगर ०.३४८ ६१.४ १.५ ५.४ ९०८
तुमची ÿगती तपासा:
१ . मान व द्दव कास द्द न द ेश ा ां क या वरून त म् ह ा ल ा काय स म ज ल े .
२ . मान व द्दव कास द्द न द ेश ा ां क आचा एक भाग ब न ू न अ प े द्द क्ष त जीव न मान द्द न द ेश क य ा ां च े व ण य न
करा .
३ . मान व द्दव कास द्द न द ेश ा ां क मोजण् य ासा ठी उत् पन्न द्द न द ेश ा ां क पद्त ी स् पष्ट करा .
मानव िवकास िनद¥शांक यावरील टीका:
मान वी द्दव कास द्द न द ेश ा ां क आवर कोण त् य ाह ी प य ा य व र ण द्द व च ा र ा ां च ा स म ा व ेश करण्यात
अ य शस् वी झाल्य ाबिल ट ीका क े ल ी आ ह े. क े व ळ राष्ट्र ी य कामद्दगरीव र लक्ष क ें द्द द्र त क र ण े
आद्दण जागद्दतक दृ द्द ष्ट क ो न ा त ू न द्द व क ा स ा क ड े जास् त लक्ष द ेण े आद्दण स ां य क्त र ा ष्ट् र स ां घ ा च ा
द्दव कास क ा य य क्र म ा ां च्य ा द्व ा र े अ ांत द्द न य ह ी त आ क ड े व ा र ी च् य ा मोजमाप , त्र ट ी , आद्दण स ू त्र ब द ल ा ां च् य ा
आधाराव र जगात ील द ेश ा ां च े ‘द्दन म्न ’ ‘मध्य म ’ ‘उच्च ’ आद्दण ‘अद्दत शय उच्च ’ मान व ी द्दव का स
द ेश या श्र ेण ी म ध् य े द ेश ा ां च े ग ां भ ी र व च क ी च े वगत कर ण होऊ श क त े .
अ थ य श ा स्त्र ज्ञ ह ेंद्द ि क् स वो Ðफ, ह ॉ व ड य द्द च ां ग आद्दण म ॅ क् स द्दमद्दलय न अ फ े म े र ह े मान व द्दव का स
द्द न द ेश ा ां क ा व र आधार रत आर ोग्य , द्दशक्ष ण आद्दण मान व द्दव का स द्द न द ेश ा ां क त य ार करण्यास ाठ ी
वा परल्या जाणा ऱ् य ा उत् पन्न ाच् य ा आ क ड े व ा र ी मधील त्र ट ी च् य ा दृ द्द ष्ट क ो न ा त ू न द्दव चा र करत ात .
ल े ख क ा ां न ी स च द्द व ल े आ ह े की , स ां य क्त र ा ष्ट् र ा ां न ी द्दव का स गट ात द ेश ा ां च े वगत करण करण्याच ी
प्र था ब ांद करावी . कारण कमी क े ल े म ू ल् य अ द्द न य ांद्द त्र त द्द द स त े . अ द्द ध क ृ त आ क ड े व ा र ी चा
अह वा ल द ेण् य ा स ा ठ ी , ध ोरणा त् म क व त य न ा स ा ठ ी प्र ोत्साहन द ेऊ श क त े आद्दण राजकारणी ,
ग ां त व ण ूक द ा र , ध म ा य द ा य द ेण ग ी द ा र आद्दण मान व ी द्दव कास द्द न द ेश ा ां क वा परणा ऱ्य ा ज न त े च ी
द्द द श ा भ ू ल होण्य ा ची शक्य त ा द्द न म ा य ण ह ो त े . २०१० म ध् य े स ां य क्त र ा ष्ट् र स ां घ ा न े मान व द्दव कास
द्द न द ेश ा ां क या स ां क ल् प न े वरील ट ी क े व र प्र द्दतद्दक्र य ा द्ददली . आद्दण र ा ष्ट् र ा ां न ा द्दन म्न , मध्य म आद्दण munotes.in
Page 29
म ा न व द्द व क ा स द्द न द ेश ा ांक
२९ उच्च मान व द्दव कास द ेश म् ह ण ू न व ग त क ृ त जाण्य ास ाठी गट अ द्य य ाव त करण्यात आ ल े . मान व ी
द्दव कास अह वा ल क ा य ा य ल य ा न े अ स े म् ह ट ल े आ ह े की , त् य ा न े मान वी द्दव कास द्द न द ेश ा ां का च्य ा
ग ण न ेस ा ठ ी वा परल्या जाणा ऱ् य ा पद्त ींच ी पद्त शीर प न र ा व ृ त्त ी क े ल ी आ ह े आद्दण न वी न
क ा य य प द् त ी त थ े ट क ल् प च् य ा ट ी क े ल ा उत्तर द्द द ल े ज ा त े .
मान व द्दव कास द्द न द ेश ा ां क वरील स व य स ा म ा न् य ट ीका प ढ ी ल प्र म ा ण े आ ह ेत :
१ . ह े एक द्द न र थ य क मापन आ ह े की , ज े त य ार क े ल े ल् य ा व ैय द्द क्त क मापना च् य ा म ू ल् य ा त
थोडीशी भर घ ा ल त े .
२ . सामाद्द जक द्दव कासा च् य ा काही प ै ल ू ांच् य ा मनमान ी बाबींन ा क ा य द ेश ी र प ण ा प्र दान क र ण ा र े
ह े एक साधन आ ह े
३ . ही एक स ा प े क्ष क्रम वा री त य ार करणारी स ां स् थ ा आ ह े जी अ ांत र कालीन त ल न ा
करण्यास ाठी द्दनरुपय ोगी आ ह े. आद्दण त् य ाव रून द ेश ा च् य ा प्र गत ीच ी द्द क ां व ा
म ा ग ा स ल े प ण ा च ी त ल न ा क र ण े कठीण आ ह े . कारण प्र त् य ेक व ष ा य त ी ल एखाद्या द ेश ा च ा
मान वी द्दव कास द्द न द ेश ा ां क हा अ प े द्द क्ष त आ य म ा य न द्द क ां व ा सकल द ेश ा ां त ग य त उत् पादन द्द क ां व ा
त्य ा व ष ा य त ी ल इतर द ेश ा ां च् य ा दरडोई उत् प न्न ाव र अ व ल ांब ू न असत ो .,त थाद्दप , प्र त् य ेक वषत
स ां य क्त राष्ट्र स ां घ स द स् य ा ां च े मान व द्दव कास द्द न द ेश ा ां क दर स ू च ी ब द् क े ल े जात ात आद्दण
त् य ा ां न ा क्र म ा ां क द्द द ल े जात ात . ह े क्र म ा ां क उच्च असल्य ास , त े क्र म ा ां क स ह ज प ण े राष्ट्र ीय
प्र ग त ी च े साध न म् ह ण ून व ा प र ल े जाऊ श क त े ; आद्दण व ैक द्द ल् प क ररत् य ा कमी असल्य ास
त े राष्ट्र ीय म ा ग ा स ल े प ण ा दाखद्द वण्य ास ाठी व ा प र ल े जाऊ शकत ात .
रत न लाल ब ा स ू य ा ां न ी मान व द्दव कास द्द न द ेश ा ां क या स ां क ल् प न े व र व ेगळ् य ा प्र क ा र े ट ीका क े ल ी
आ ह े. त् य ा ां च् य ा म त े, अ म त् य य स ेन आद्दण म े ह ब ू ब - उल - हक य ा ां च ी मान वी द्दव का स द्द न द ेश ा ां क ा ां च ी
स ां क ल् प न ा म ा न त े की क े व ळ भौ द्दतक स द्द व ध ा ां च् य ा त र त द ी म ळ े मान वी द्दव कास होईल , प र ां त ब स ू
य ा ां च े मत आ ह े की खऱ्य ा अ थ ा य न े मान वी द्द व क ा स ा म ध् य े भौद्द त क आद्दण न ैद्द त क द्दव का स दोन् ह ी
म ह त्त् व ा च े आ ह ेत .
काही ल े ख क ा ां न ी द्द न द ेश ा ां क ा त ी ल काही कमत रत ा द ू र करण्यास ाठी प य ा य य ी द्द न द ेश ा ां क
प्र स् त ाद्दव त क े ल े आ ह ेत . त थाद्दप , मान वी द्दव कास द्द न द ेश ा ांक ा स ा ठ ी प्र स् त ाद्दव त क े ल े ल् य ा
प य ा य य ा ां प ै क ी काहींन ी अ न ेक द े श ा ां न ा समाद्दव ष्ट क र ण ा र े प य ा य य त य ार क े ल े आ ह ेत , आद्दण
कोण त् य ाही द्दव का स द्द न द ेश क ा ां च ा मान व ी द्दव कास द्द न द ेश ा ां क म् ह ण ून च च ा य आद्दण द्दव कासा त् मक
द्दन य ोज न ात इ त का व्या पक द्द क ां व ा प्र भ ा व ी प ण े वा पर क े ल े ल ा न ा ही .
१अ. ४ सारांश १ . स ां य क्त र ा ष्ट् र स ां घ ा च्य ा द्दव कास क ा य य क्र म ा अ ांत ग य त ‘मान व द्दव का स अह वा ल १९९ ७ म ध् य े
मान वी द्द व क ा स ा च े अ स े व ण य न क े ल े आ ह े की , ‘‘ ल ो क ा ां च् य ा आवडी -द्दनवडी वा ढद्दवण् य ाच ी
प्र द्दक्रय ा आद्दण त े साध् य क र ण े ह े मान वी द्दव कासा च् य ा क ल् प न ेच े क ें द्र स् थ ा न आ ह े.
२ . मान व द्दव कास द्द न द ेश ा ां क हा प ढ ी ल त ीन गोष्टींवर अ व ल ांब ू न असत ो . munotes.in
Page 30
समú आिथªक संकÐपना व उपयोजन
३० अ . अ प े द्द क्ष त जीवन मा न द्द न द ेश ा ांक
ब . द्दशक्ष ण द्द न द ेश ा ां क
क . उत् पन्न द्द न द ेश ा ां क
३ मान वी द्दव कास द्द न द ेश ा ां का वर क ो ण त े आ ह े प य ा य व र ण द्द व च ा र ा ां च ा स म ा व ेश करण्यात
य शस् वी झाल् य ाबिल ट ीका क े ल ी ग ेल ी आ ह े. क े व ळ राष्ट्र ीय कामद्दगरीव र लक्ष क ें द्द द्र त
क र ण े आद्दण जागद्दतक दृ द्द ष्ट क ो न ा त ू न द्द व क ा स ा क ड े जास् त लक्ष द ेण े आद्दण स ां य क्त राष्ट्र
स ां घ ा च् य ा द्दव कास क ा य य क्र म ा ां च्य ा द्व ा र े अ ांत द्द न य द्द ह त आ क ड े व ा र ी च् य ा मोजमाप , त्र ट ी आद्दण
स ू त्र ब द ल ा ां च् य ा आधाराव र जगात ील द ेश ा ां च े ‘द्दन म्न ’, ‘मध्य म , ‘उच्च ’ आद्दण ‘अद्दत उच्च ’
मान वी द्दव कास द ेश या श्र ेण ी म ध् य े द ेश ा ां च े ग ां भ ी र आद्दण च क ी च े वगत करण होऊ श क त े .
१अ. ५ ÿij १ . मान व द्दव कास ही स ां क ल् प न ा स् पष्ट करा .
२ . मान व द्दव कास द्द न द ेश ा ां क ा च ी रच न ा उदाहर णा सहीत स् पष्ट करा .
३ . मान व द्दव कास द्द न द ेश ा ां क त् य ाव र ील ट ीका स् पष्ट करा .
*****
munotes.in
Page 31
३१ ÿकरण २
२
पåरणामकारक मागणीचे तÂव
ÿकरण रचना
२.० उद्दिष्टे
२.१ पररणामकारक मागणीचे तत्त्व
२.२ पररणाम कारक मागणी ठरद्दवणारे घटक
२.३ रोजगार समतोल
२.४ अपूणण रोजगार समतोल संकल्पना
२.५ चलनवाढ अंतराची संकल्पना
२.६ सारांश
२.७ प्रश्न
२.० उिĥĶे • पररणामकारक मागणीचे तत्त्व समजावून घेणे
• एकूण मागणी फलन आद्दण एकूण पुरवठा फलन या संकल्पना समजावून घेणे
• रोजगार पातळी द्दनधाणरणाचा अभ्यास करणे.
• पूणण रोजगार समतोल संकल्पनेचा अभ्यास करणे.
• चलनवाढीय अंतराची संकल्पना अभ्यासणे.
२.१ पåरणामकारक मागणीचे तßव जॉन मेनाडण केन्स यांच्या मते, अथणव्यवस्थेतील रोजगार आद्दण उत्पादन हे उत्पन्न
पातळीवरून ठरद्दवले जाते. आद्दण उत्पन्न पातळी ही पररणामकारक मागणीच्या
पातळीवरून ठरते. प्रभावी मागणी प्रत्येक कालावधीत उत्पाद्ददत वस्तू आद्दण सेवांवर
देशातील लोकांनी केलेल्या एकूण खचाणचा संदभण देते. खचण प्रवाह हा उत्पन्न प्रवाह द्दनधाणररत
करतो. म्हणजेच एकूण खचण = एक असे असते. खचाणची पातळी उच्च असेल तर राष्ट्रीय
उत्पन्नाची पातळीही उच्च राहील आद्दण या उलट पररद्दस्थतीत खचाणची पातळी कमी
असेल तर राष्ट्रीय उत्पन्नाची पातळी ही कमी राहील.
अथणव्यवस्थेतील एकूण खचण हा एकूण उपभोग आद्दण गुंतवणूक खचण यांची बेरीज असते.
म्हणूनच प्रभावी मागणी उत्पन्नाच्या कोणत्याही समतोल स्तरावर उत्पाद्ददत केलेल्या एकूण munotes.in
Page 32
समú आिथªक संकÐपना व उपयोजन
३२ उत्पादनाची एकूण मागणी दशणद्दवते. एकूण मागणी ही राष्ट्रीय उत्पादनाचे द्दकंवा वास्तव
राष्ट्रीय उत्पन्नाचे चलनातील मूल्य दशणद्दवते. राष्ट्रीय उत्पादनामध्ये उपभोग्य व गुंतवणूक
वस्तूंचा समावेश होतो. म्हणून प्रभावी मागणी ही एकूण उपभोग आद्दण गुंतवणूक मागणी
यावरून द्दनधाणररत होते. आधुद्दनक कल्याण अथणव्यवस्थांमध्ये, सरकारी मागणी हादेखील
एकूण मागणीचा एक प्रमुख घटक आहे. आद्दण म्हणूनच तो प्रभावी मागणीचा द्दतसरा घटक
बनतो. त्यामुळे पररणामकारक मागणीच्या घटकांचे वणणन पुढील प्रमाणे केले जाते.
पररणामकारक मागणी = C + I + G
या समीकरणात C = कुटुंबाचा उपभोग खचण
I = खाजगी उद्योगांचा गुंतवणूक खचण
G = उपभोग्य वस्तू आद्दण गुंतवणूक वस्तू यावरील सरकारी खचण
२.२ पåरणामकारक मागणी िनधाªåरत करणारे घटक केन्स यांच्या मते एकूण मागणी फलन व एकूण पुरवठा फलन या दोन्हींच्या समतोल द्दबंदूला
पररणामकारक मागणी द्दनद्दित होते.
अ) एकूण मागणी फलन: (ADF) एकूण मागणी म्हणजे अथणव्यवस्थेतील एकूण खचण होय.
रोजगाराच्या आद्दण उत्पादनाच्या ज्या पातळीला सवण उद्योजकांनी अपेद्दित असलेले
महत्तम द्दवक्री उत्पन्न म्हणजे एकूण मागणी द्दकंमत होय. या मागणी द्दकमतीवरून एकूण
मागणी फल तयार करता येते. ‘‘अथणव्यवस्थेत रोजगाराच्या द्दवद्दवध पातळयांना होणारे
उत्पादन द्दवकून सवण उत्पादक जेवढे महत्तम उत्पन्न द्दवक्रीपासून अपेद्दितात ते दशणद्दवणारे
कोष्टक म्हणजे एकूण मागणी फलन होय.’’
रोजगार पातळीत जसजशी वाढ होऊन जाते तसतशी एकूण मागणी द्दकंमतही वाढत जाते.
या उलट रोजगाराची पातळी जसजशी कमी होत जाते तसतशी एकूण मागणी द्दकंमतही
कमी कमी होत जाते. म्हणून रोजगार पातळी आद्दण एकूण मागणी द्दकंमत यामध्ये धनात्मक
संबंध आहे. पुढील कोष्टकावरून आद्दण आकृतीवरून हे स्पष्ट होईल.
टेबल २.१ रोजगार पातळी कामगार (हजारांमÅये) एकूण मागणी िकंमत लाख ŁपयांमÅये १ १५० २ २२५ ३ ३०० ४ ३७५ ५ ४५०
वरील एकूण मागणी पत्रक अथणव्यवस्थेतील खचाणच्या प्रवाहासह रोजगाराच्या या संदभाणत
मोजलेल्या वास्तद्दवक उत्पन्नाशी संबंद्दधत आहे. वरील कोĶकातील आकडेवारीचा वापर munotes.in
Page 33
पåरणामकारक मागणीचे तत्व
३३ करून आपल्याला एकूण मागणी फलनाची आकृती काढता येईल. पुढे आकृती. क्र. २.१ ही
एकूण मागणी फलनाची आकृती म्हणून ओळखली जाते. याचे समीकरण पुढीलप्रमाणे
तयार होईल:
ADP = f (N)
ADP = एकूण मागणी द्दकंमत
F = कायाणत्मक संबंध
N = रोजगार पातळी एकूण मागणी िकंमत लाखामÅये
एकूण मागणी फलन वø रोजगार पातळी (हजारांमÅये)
आकृती ø २.१
बाजूच्या आकृतीत OX अिावर रोजगार पातळी दशणद्दवली असून OY अिावर त्या द्दवद्दशष्ट
रोजगार पातळीला एकूण मागणी द्दकंमत द्दकती आहे ते दशणद्दवले आहे आद्दण त्यावरून मागणी
फलनाचा वक्र काढला आहे.
२) एकूण पुरवठा फलन (ASF) :
वस्तूचे उत्पादन करण्यासाठी उत्पादकास उत्पादन खचण येतो. उत्पादकाने केलेला कमीत
कमी उत्पादन खचण तरी केलेल्या उत्पादनातून द्दनघणे गरजेचे असते.
‘‘रोजगार आद्दण उत्पादनाच्या ज्या पातळीला सवण उद्योजकास आवश्यक असणारी कमीत
कमी द्दवक्री उत्पन्नाची रक्कम म्हणजे एकूण पुरवठा द्दकंमत होय.’’ या पुरवठा द्दकमतीवरून
एकूण पुरवठा फल तयार करता येते. अथणव्यवस्थेत रोजगाराच्या द्दवद्दवध पातळयांना होणारे
उत्पादन द्दवकून सवण उत्पादकास जेवढे कमीत कमी उत्पन्न द्दमळणे आवश्यक असते ते
दशणद्दवणारे कोष्टक म्हणजे एकूण पुरवठा फल होय. पुढे टेबल क्रमांक २.२ मध्ये एकूण
पुरवठा फलन दशणद्दवले आहे.
munotes.in
Page 34
समú आिथªक संकÐपना व उपयोजन
३४ रोजगार पातळी हजारांमÅये एकूण पुरवठा िकंमत लाख ŁपयांमÅये १ १०० २ २०० ३ ३०० ४ ४०० ५ ५००
वरील माद्दहतीवरून पुढे आकृती २.२ मध्ये एकूण पुरवठा फलन दशणद्दवले आहे.
एकूण पुरवठा फलन वक्र (ASF) एकूण पुरवठा िकंमत
रोजगार पातळी कामगार ( हजारांमÅये)
आकृती ø २.२
आकृती क्रमांक २.२ मध्ये OX अिावर देशातील रोजगार पातळी दशणद्दवली असून त्या
प्रत्येक रोजगार पातळीला देशामध्ये एकूण पुरवठा द्दकंमत द्दकती आहे ते OY अिावर
दशणद्दवले असून त्यावरून एकूण पुरवठा फलनाचा वक्र काढला आहे.
२.३ समतोल रोजगार पातळी केन्स यांच्या मते ज्या द्दठकाणी एकूण मागणी फलन व एकूण पुरवठा फलन हे दोन्ही समान
होतात त्याद्दठकाणी देशातील रोजगार पातळी द्दनद्दित होते हे पुढील त³Âयावरून व
आकृतीवरून स्पष्ट होईल. रोजगार पातळी (हजारांमÅये) एकूण मागणी फलन (ADF) (लाख Łपयांत) एकूण पुरवठा फलन (ASF) (लाख Łपयांत) तुलना रोजगार पातळीत होणारा बदल १ १५० १०० ADF> ASF वाढ २ २२५ २०० ADF> ASF वाढ ३ ३०० ३०० ADF = ASF संतूलन munotes.in
Page 35
पåरणामकारक मागणीचे तत्व
३५ ४ ३७५ ४०० ADF< ASF घट ५ ४५० ५०० ADF< ASF घट
वरील तक्त्यात देशांमधील ३ हजार इतक्या रोजगार पातळीला एकूण मागणी फलन व
एकूण पुरवठा फलन समान आहेत. त्यामुळे ३ हजार रोजगार पातळी हे संतुलन रोजगार
पातळी आहे. हे पुढील आकृतीवरून द्ददसेल. उÂपÆन
रोजगार पातळी
आकृती २.३
वरील आकृतीत ADF आद्दण ASF हे दोन एकूण मागणी फलन आद्दण एकूण पुरवठा
फलनाचे वक्र आहेत. आद्दण या दोन्ही वक्रांचे संतुलन ‘E’ द्दबंदूत झाले आहे. तर ‘OY’
अिावरील ‘R’ द्दबंदू हा समतोलाचे उत्पन्न दशणवतो आद्दण रोजगार पातळी ‘E’ या समतोल
द्दबंदूने ‘OX’ अिावर N/Y अशी द्दनद्दित होते.
तथाद्दप, E हा द्दबंदू अपूणण रोजगार पातळी दाखद्दवणारा द्दकंवा पूणण रोजगार पातळीपेिा कमी
रोजगार दाखद्दवणारा द्दबंदू आहे. आकृतीमध्ये पूणण रोजगार दाखद्दवणारा द्दबंदू हा ‘F’ असून तो
एकूण पुरवठा फलन वक्रावर आहे.
केन्सच्या मतानुसार, अथणव्यवस्थेने पूणण रोजगार पातळीपेिा कमी पातळीला समतोल
साधला आहे कारण उत्पन्न आद्दण उपभोग यातील अंतर गुंतवणुकीद्वारे पूणणपणे भरून
काढले जात नाही. गुंतवणूका आद्दण बचती या समाजातील दोन वेगवेगळया वगाणकडून
केल्या जातात. जेंव्हा बचती या कौटुंद्दबक िेत्राकडून केल्या जातात तेंव्हा संयोजक
वगाणकडून गुंतवणुका केल्या जातात. त्यामुळेच गुंतवणुक ही बचतीबरोबरच समान होऊ
शकत नाही. जर एकूण गुंतवणूक ही एकूण बचती पेिा कमी असेल तर अथणव्यवस्थाही पूणण
रोजगार पातळीपेिा कमी पातळीला कायणरत राहते.
munotes.in
Page 36
समú आिथªक संकÐपना व उपयोजन
३६ एकूण मागणी आिण रोजगार पातळीत वाढ:
केन्सच्या अनुसार, अल्पकाळात एकूण पुरवठा फलन हे द्दस्थर असते कारण अल्पकाळात
अथणव्यवस्थेची उत्पादन शक्ती वाढवू शकत नाही. तथाद्दप, एकूण मागणी फलनात वाढ
करून पररणामकारक मागणी आद्दण रोजगार पातळीत वाढ घडवून आणू शकतो. खालील
आकृती क्र. २.४ मध्ये हे दशणद्दवले आहे. उत्पन्न
आकृती ø २.४
आकृतीमध्ये एकूण मागणी फलन वक्र ADF1 हा एकूण पुरवठा फलन वक्राला म्हणजेच
ASF वक्रा ला E1 द्दबंदूत स्पशण करतो. आद्दण तेंव्हा ON/Y1 रोजगार पातळी द्दनद्दित होते.
पण जेव्हा एकूण मागणीत वाढ होते तेव्हा तेव्हा नवीन एकूण मागणी फलनाचा वक्र हा
ADF2 असा होतो. आद्दण आता ADF2 एकूण मागणी फलन वक्र आद्दण ASF हा एकूण
पुरवठा फलन वक्र यांचे संतुलन E2 द्दबंदू मध्ये होईल आद्दण रोजगार पातळी वाढून ती
ON/Y2 अशी होईल.
यावरून हे कळते की, जर अथणव्यवस्थेतील एकूण मागणीत वाढ झाली तर रोजगार
पातळीतही वाढ होईल. आद्दण जर गुंतवणुकीसाठी द्दकंवा उपभोगासाठी मागणी वाढली
तरच एकूण मागणीत वाढ होईल.
केÆस यां¸या रोजगार िसĦांता वरील मयाªदा/दोष/उिणवा:
१. हा द्दसद्ांत फक्त मुक्त बाजार अथणव्यवस्थेला लागू पडतो. केन्स यांचा रोजगार द्दसद्ांत
हा फक्त भांडवलशाही अथणव्यवस्थेतील मुक्त बाजाराला लागू पडतो. ज्याची
कायणप्रणाली बाजार यंत्रणेवर आधारीत आहे. समाजवादी अथणव्यवस्थेत जेथे सवण
द्दनणणय सरकारी यंत्रणेमाफणत घेतले जातात तेथे हा द्दसद्ांत लागू पडत नाही. तसेच
द्दमश्र अथणव्यवस्थेलाही हा द्दसद्ांत लागू पडत नाही.
२. केन्स यांचा द्दसद्ांत नैराश्य काळात उपयुक्त आहे. केन्स यांनी १९३६ साली
‘सवणसामान्य द्दसद्ांत’ हे पुस्तक द्दलद्दहले. द्दवसाव्या शतकाच्या मध्यात युरोप आद्दण munotes.in
Page 37
पåरणामकारक मागणीचे तत्व
३७ अमेररका हे दोन्हीही मोठ्या आद्दथणक मंदीचा सामना करीत होते. आद्दण त्यावेळी या
मंदीतून बाहेर पडण्यासाठी केन्स यांनी वाढत्या सावणजद्दनक खचाणचा मागण सुचद्दवला.
ज्यामुळे पररणामकारक मागणी वाढेल आद्दण अथणव्यवस्था मंदीतून बाहेर येईल.
३. खुल्या अथणव्यवस्थांना केन्स यांचा द्दसद्ांत लागू पडत नाही. केन्स यांनी त्यांचा
द्दसद्ांत मांडताना अथणव्यवस्था बंद्ददस्त आहे असे गृहीत धरले आहे. केन्स यांनी
आंतरराष्ट्रीय व्यापार आद्दण गुंतवणूक यांचा राष्ट्रीय अथणव्यवस्थेवर कोणता पररणाम
होतो हे द्दवचारात घेतली नाही.
४. द्दवकसनशील देशांना केन्स यांचा द्दसद्ांत उपयुक्त नाही. केन्स यांचा द्दसद्ांत
द्दवकसनशील देशांना लागू पडत नाही कारण हे देश द्दनयद्दमतपणे बेकारी आद्दण छुपी
बेकारी यांचा सामना करत असतात.
५. दीघण काळातील समस्यांकडे केन्स यांचा द्दसद्ांत दुलणि करतो. केन्स यांनी
अल्पकालीन समग्रलिी समस्यांवर उपाय सुचवले आहेत. परंतु दीघणकालीन
समस्यांवर उपाय सुचद्दवले नाहीत. दीघणकाळासाठी केन्स म्हणतात की,’’ दीघण
काळात आपण सवणचजण मृत झालेलो असतो. त्यामुळे अथणव्यवस्थेतील दीघणकालीन
समस्यांकडे दुलणि केले आहे.
२.४ अपूणª रोजगार समतोल संकÐपना रोजगाराची समतोल पातळी ही एकूण मागणी फलन व एकूण पुरवठा फलन हे दोन्ही द्दबंदूत
समान होतात त्या द्दबंदूला द्दनद्दित होते जोपयंत अथणव्यवस्थेत एकूण मागणी फलनाची
द्दकंमत ही एकूण पुरवठा फलनापेिा जास्त आहे तोपयंत रोजगार पातळी वाढते आद्दण
समतोल द्दबंदूला येऊन द्दस्थर होते. पुढे टेबल क्र. २.४ मध्ये असे दशणद्दवण्यात आले आहे
की, चार हजार इतक्या कामगार संख्येला एकूण मागणी फलन व एकूण पुरवठा फलन हे
दोन्ही समान म्हणजे ८०० लाख रुपये इतके आहे. त्यानंतर पुढील प्रत्येक रोजगार
पातळीला एकूण मागणी फलनापेिा एकूण पुरवठा फलन जास्त असल्याने संयोजकांना
मोठ्या प्रमाणावर तोटा सहन करावा लागतो
टेबल २.४ कामगार सं´या (हजारांमÅये) एकूण मागणी फलन (लाख ŁपयांमÅये) एकूण पुरवठा फलन ( लाख ŁपयांमÅये) तुलना रोजगार पातळीत बदल १ ३५० २०० ADF > ASF वाढ २ ५०० ४०० ADF > ASF वाढ ३ ६५० ६०० ADF > ASF वाढ ४ ८०० ८०० ADF = ASF समतोल ५ ९५० १००० ADF < ASF घट munotes.in
Page 38
समú आिथªक संकÐपना व उपयोजन
३८ उत्पन्न पातळी
एकूण पुरवठा फलक एकूण मागणी फलन रोजगार पातळी
आकृती २.५
आकृती २.५ मध्ये एकूण मागणी फलन ADF आद्दण एकूण पुरवठा फलन ASF
दशणद्दवण्यात आले आहे. हे दोन्ही वक्र एकमेकांना ‘E’ द्दबंदूत स्पशण करतात. त्यामुळे ‘E’
हा पररणामकारक मागणीचा द्दबंदू असून या द्दबंदूला ON/Y इतकी समतोल रोजगार पातळी
आद्दण OR इतके समतोलाचे उत्पन्न आहे. तथाद्दप E द्दबंदू हा पूणण रोजगार पातळीपेिा
कमी पातळीवर असणारा द्दबंदू आहे. त्या ऐवजी ‘F’ द्दबंदू हा पूणण रोजगार पातळीचा द्दबंदू
आहे. केन्स यांच्या मतानुसार अथणव्यवस्था ही पूणण रोजगार पातळीपेिा कमी पातळीला
समतोलात येते. उत्पन्न आद्दण उपभोग यातील तफावत गुंतवणुकीने पूणणपणे भरून द्दनघत
नसल्याने असे घडते. आद्दण अपूणण रोजगार पातळीला अथणव्यवस्था समतोलात येते. बचत
आद्दण गुंतवणूक यामध्ये खालील कारणांनी तफावत द्दनमाणण होते.
१. बचत ही सवणसामान्य जनता करत, तर उद्योजक, संयोजक गुंतवणूक करतात.
२. बचत आद्दण गुंतवणूक द्दनधाणररत करणारे घटक हे वेगवेगळे असतात. उदा.
सवणसामान्य लोक, द्दशिण, द्दववाह, आजारपण, म्हातारपणाची तरतूद इत्यादी
कारणासाठी बचत करतात. तसेच द्दकरकोळ खचाणचाही यामध्ये समावेश होतो. तसेच
घर खरेदी करणे, सोने द्दकंवा चांदी खरेदी करणे इत्यादीसाठी बचत करतात. तर
गुंतवणुकी भांडवलाची सीमांत कायणिमता आद्दण व्याजाचा दर यावर अवलंबून असते.
अशाप्रकारे वरील कारणे पाहता गुंतवणूक ही बचती बरोबर होऊ शकत नाही. जर सवण
संयोजकांच्या नफा द्दमळद्दवण्याच्या अपेिा कमी झाल्या की गुंतवणूक पातळीही कमी होते.
त्यामुळे राष्ट्रीय उत्पन्न आद्दण रोजगार पातळी यातील समतोल ढासळतो.
तुमची ÿगती तपासा:
१. पररणामकारक मागणीची संकल्पना स्पष्ट करा.
२. एकूण मागणी फलन आद्दण एकूण पुरवठा फलन यातील फरक स्पष्ट करा.
munotes.in
Page 39
पåरणामकारक मागणीचे तत्व
३९ ३. अपूणण रोजगार समतोल संकल्पना स्पष्ट करा.
२.५ चलनवाढीय अंतराची संकÐपना केन्स यांनी १९४० मध्ये प्रकाद्दशत झालेल्या ‘HOW TO PAY’FOR WAR’ युद्ासाठी
पैसे कसे द्यावेत’ या पद्दत्रकेत चलनवाढीच्या अंतराची संकल्पना मांडली. केन्स यांच्या मते
चलनवाढ ही पूणणपणे ‘पूणण रोजगार’ प्राप्त झाल्यानंतर ची घटना आहे. चलन वाढ म्हणजे
अशी अवस्था की जेथे उपलब्ध पुरवठ्यासाठी जेंव्हा मागणीत मोठ्या प्रमाणावर वाढ होते.
चलनवाढीचे अंतर म्हणजे वास्तद्दवक सकल देशांतगणत उत्पादनाची रक्कम ही संभाव्य पूणण
रोजगार उत्पादनापेिा जास्त असते. चलनवाढीचे अंतर म्हणजे उपभोक्त्यांच्या वस्तू व
सेवांच्या उपभोगासाठी असणारी पैशाची एकूण मागणी आद्दण वस्तू व सेवांचा पुरवठा
यातील फरक होय. जेंव्हा वस्तू आद्दण सेवांची मागणी ही उत्पादनापेिा जास्त असते तेव्हा
चलनवाढीय अंतर अद्दस्तत्वात येते. यामुळे वास्तव सकल देशांतगणत उत्पादन हे संभाव्य
सकल देशांतगणत उत्पादनापेिा जास्त होऊ शकते, पररणामी चलनवाढीचे अंतर वाढू
शकते. याला चलनवाढीचे अंतर असे नाव देण्यात आले आहे कारण वास्तव सकळ
देशांतगणत उत्पादनातील सापेि वाढीमुळे उपभोग खचण वाढतो, ज्यामुळे द्दकंमती
दीघणकाळपयंत वाढतात. जास्त मागणी हा लोकांच्या पैशातील उत्पन्नाचा पररणाम आहे.
पैशाच्या उत्पन्नातही वाढ ही सरकारच्या अद्दतररक्त खचाणमुळे द्दकंवा खाजगी िेत्राद्वारे
अद्दतररक्त गुंतवणूक खचाणमुळे होऊ शकते.
चलनवाढीय अंतराची संकल्पनाही एका उदाहरणाच्या सहाय्याने स्पष्ट करता येईल येईल
समजा द्ददलेल्या कालावधीत चालू द्दकमतीला देशाचे राष्ट्रीय उत्पन्न १०००/ कोटी रुपये
आहे. त्यापैकी सरकारने कराच्या माध्यमातून २००/ कोटी रुपये जमा केले. आद्दण उरलेले
८००/ कोटी रुपये हे लोकांकडील खचण योग्य उत्पन्न आहे. त्याच वेळी महागाईपूवण
द्दकंमतीवर उपलब्ध राष्ट्रीय उत्पादनाची द्दकंमत ९००/ कोटी रुपये आहे यापैकी २००/
कोटी रुपयांचे उत्पादन सरकारी खचाणसाठी घेतले जाते आद्दण केवळ ७००/ कोटी रुपयांचे
राष्ट्रीय उत्पादन सावणजद्दनक उपभोगासाठी वापरले जाते त्यामुळे १००/ कोटी रुपयांची
चलनवाढ तफावत द्दनमाणण होते. पुढील कोष्टकावरून हे स्पष्ट होईल.
टेबल २.५ चलन वाढ अंतर/ तफावत अ. न. तपशील र³कम १ चालू द्दकमतीला राष्ट्रीय उत्पन्न १००० कोटी रु. २. करांची रक्कम २०० कोटी रु. ३. खचण योग्य उत्पन्न ८०० कोटी रु ४. महागाई पूवण राष्ट्रीय उत्पन्न ९०० कोटी रु. munotes.in
Page 40
समú आिथªक संकÐपना व उपयोजन
४० ५. सरकारी खचण २०० कोटी रु ६. सावणजद्दनक उपभोगाचा उपलब्ध उत्पन्न (४-५) ७०० कोटी रु ७. चलनवाढीय अंतर (३-६) १०० कोटी रु. खचण (C+I+G)
उÂपÆन (Y)
आकृती २.६
वरील आकृतीत ‘yf’ हे पूणण रोजगार पातळीचे उत्पन्न आहे. ४५0 अंशाचा कोन करून
काढलेली रेषा उत्पन्न = खचण दशणद्दवते. C+I+ G हा खचाणचा वक्र ४५0 अंशाच्या रेषेला ‘A’
द्दबंदूत स्पशण करतो. अशा प्रकारे पूणण रोजगार पातळीला A हा समतोलाचा द्दबंदू आहे. तेंव्हा
उत्पन्न YF इतके आहे. जर एकूण खचण वाढला तर खचाणचा नवीन वक्र C+I+G या ऐवजी
C1+I1+G1 असा होईल. एकूण खचाणत द्दकंवा मागणीत झालेली वाढ दोन उभ्या खचण
वक्रातील अंतराच्या सहाय्याने मोजता येते. अशा प्रकारे, उपलब्ध उत्पादन द्दकंवा
वास्तद्दवक उत्पन्न YFA च्या तुलनेत AE1 ही मागणी जास्त आहे. नवीन C1+I1+G1 ही
एकूण खचण रेषा ४५0 च्या रेषेला E2 द्दबंदूत स्पशण करते. आद्दण उत्पन्न OY1 इतके आहे.
आता उपलब्ध उत्पादन YFA ला एकूण खचण Y1 E2 इतका आहे. त्यामुळे ही अद्दतररक्त
मागणी AE1 = BE2 इतके चलनवाढीय अंतर द्दनमाणण होते.
२.६ सारांश १) जॉन मेनाडण केन्स यांच्या मते, अथणव्यवस्थेतील रोजगार व उत्पादन हे उत्पन्न
पातळीवरून ठरद्दवले जाते. प्रभावी मागणी ही प्रत्येक कालावधीत उत्पाद्ददत वस्तू
आद्दण सेवांवर देशातील लोकांनी केलेल्या एकूण खचाणचा संदभण देते. खचण प्रवाह
उत्पन्न प्रवाह द्दनयंद्दत्रत करतो. म्हणजेच एकूण खचण= एकूण उत्पन्न असे असते.
२) एकूण मागणी फलन म्हणजे अथणव्यवस्थेतील एकूण खचण होय. रोजगाराच्या आद्दण
उत्पादनाच्या या पातळीला सवण उद्योजकांनी अपेिीलेले महत्तम द्दवक्री उत्पन्न म्हणजे
एकूण मागणी द्दकंमत होय’’. या मागणी द्दकंमतींवरून एकूण मागणी फल तयार होते. munotes.in
Page 41
पåरणामकारक मागणीचे तत्व
४१ ‘‘अथणव्यवस्थेत रोजगाराच्या द्दवद्दवध पातळयांना होणारे उत्पादन द्दवकून सवण उत्पादक
जेवढे महत्तम उत्पन्न द्दवक्रीपासून अपेद्दितात ते दशणद्दवणारे कोष्टक म्हणजे एकूण
मागणी फलन होय’’
३) रोजगार आद्दण उत्पादनाच्या ज्या पातळीला सवण उद्योजकास आवश्यक असणारी
कमीतकमी द्दवक्री उत्पन्नाची रक्कम म्हणजे एकूण पुरवठा द्दकंमत होय.’’ या पुरवठा
द्दकंमतीवरून एकूण पुरवठा फल तयार करता येते. अथणव्यवस्थेत रोजगाराच्या द्दवद्दवध
पातळयांना होणारे उत्पादन द्दवकून सवण उत्पादकास जेवढे कमीत कमी उत्पन्न द्दमळणे
आवश्यक असते ते दशणद्दवणारे कोष्टक म्हणजे एकूण पुरवठा फलन होय’’.
४) केन्सच्या मते रोजगार हा पररणामकारक मागणीवर अवलंबून असतो. आद्दण
पररणामकारक मागणी ठरद्दवणारे दोन घटक म्हणजे एकूण मागणी फलन व एकूण
पुरवठा फलन हे आहेत. एकूण मागणी फलन आद्दण एकूण पुरवठा फलन हे दोन्ही ज्या
द्दठकाणी समान असतात त्या द्दठकाणी पररणामकारक मागणी द्दनद्दित होते तसेच
रोजगार पातळीही द्दनद्दित होते.
५) केन्स यांच्या मते अथणव्यवस्थेचे संतुलन हे नेहमी अपूणण रोजगार पातळीला होते.
कारण उत्पन्न आद्दण उपभोग यातील गुंतवणुकीच्या माध्यमातून पूणणपणे भरून द्दनघू
शकत नाही.
६) चलनवाढीचे अंतर म्हणजे वास्तद्दवक सकल देशांतगणत उत्पादनाची द्दकंमत ही संभाव्य
पूणण रोजगार पातळीच्या उत्पादनापेिा जास्त असते.
२.७ ÿij १. पररणामकारक मागणीची संकल्पना स्पष्ट करा.
२. केन्स यांच्या द्दसद्ांतानुसार वास्तव राष्ट्रीय उत्पन्नाचे द्दनधाणरण कसे होते ते स्पष्ट
करा.
३. एकूण मागणी फलन स्पष्ट करा.
४. एकूण पुरवठा फलन स्पष्ट करा.
५. चलनवाढीय अंतराची संकल्पना स्पष्ट करा.
६. अपूणण रोजगार समतोल संकल्पना स्पष्ट करा.
***** munotes.in
Page 42
४२ ÿकरण २
२अ
िफिलÈस वø िवĴेषण
ÿकरण रचना
२अ.० उद्दिष्टे
२अ.१ द्दिद्दिप्स वक्राची प्रस्तावना
२अ.२ केन्स याांचे द्दिद्दिप्स वक्राबाबतचे द्दवश्लेषण
२अ.३ द्दिद्दिप्स वक्र गृहीतकाचे बारगळणे आद्दण कोसळणे
२अ.४ नैसद्दगिक बेरोजगारी दर गृहीतक आद्दण अनुकूि अपेक्ाांचा द्दसद्ाांत
२अ.५ दीघिकािीन द्दिद्दिप्स वक्र आद्दण अनुकुि अपेक्ाांचा द्दसद्ाांत
२अ.६ तकिशुद् अपेक्ा आद्दण दीघिकािीन द्दिद्दिप्स वक्र
२अ.७ अल्पकािीन व दीघिकािीन द्दिद्दिप्स वक्रातीि सांबांध
२अ.८ साराांश
२ अ ९ प्रश्न
२अ.० उिĥĶे द्दिद्दिप्स वक्राची सांकल्पना समजावून घेणे.
द्दिद्दिप्स वक्राबाबत केन्स याांचे द्दवश्लेषण समजावून घेणे.
द्दिद्दिप्स वक्राच्या गृहीतकाचे कोसळणे समजावून घेणे.
बेरोजगारीचा नैसद्दगिक दर गृहीतक आद्दण अनुकूि अपेक्ाांचा द्दसद्ाांत समजावून घेणे.
तकिशुद् अपेक्ा आद्दण दीघिकािीन द्दिद्दिप्स वक्राचा अभ्यास करणे.
अल्पकािीन व दीघिकािीन द्दिद्दिप्स वक्रातीि सांबांध समजावून घेणे.
२अ.१ िफिलÈस वøाची ÿÖतावना चिनवाढ आद्दण बेरोजगारीद्दशवाय आद्दथिक द्दवकास हा आधुद्दनक काळातीि स्कूि आद्दथिक
धोरणाांचा उिेश आहे. तथाद्दप, अल्पावधीत चिन वाढ आद्दण बेरोजगारी याांच्यात व्यस्त
सांबांध होताना द्ददसत आहे आद्दण म्हणूनच समग्र आद्दथिक धोरण द्दनमाितयाांना महागाई,
आद्दथिक वाढ आद्दण बेरोजगारी याांच्यात समतोि राखण्याची गरज आहे. कमी आद्दथिक
द्दवकास दर आद्दण उच्च बेरोजगारी सोबत कमी चिनवाढीचा दर द्ददसून येतो. तर उच्च
आद्दथिक द्दवकास दर कमी बेरोजगारी सह द्ददसून येतो. थोडक्यात चिनवाढीच्या काळात
बेरोजगारी वाढते. या प्रकरणात आपण द्दिद्दिप्स वक्राची सांकल्पना पाहणार आहोत, जी munotes.in
Page 43
द्दिद्दिप्स वक्र द्दवश्लेषण
४३ सांकल्पना बेरोजगारी दर आद्दण चिन वाढीचा दर याांच्यातीि नकारातमक सांबांध
दशिद्दवण्यासाठी पद्दहल्याांदा माांडिी गेिी. तसेच या सांदर्ाितीि दीघिकािीन द्दचत्र देखीि
पाहतो आद्दण नकारातमक सांबांध दीघिकाळ द्दिकून राहतात की नाही हे पाहतो.
१९५८ मध्ये, िांडन स्कूि ऑि इकॉनॉद्दमक्स येथीि प्राध्यापक ए. डब्लल्यू. द्दिद्दिप्स
याांनी इांग्िांड मधीि १८६१ आद्दण १९५७ या वषाितीि वेतन वतिणूकीचा अभ्यास करून
शोध द्दनबांध प्रकाद्दशत केिा. तया मध्ये द्दिद्दिप्स याांना चिनवाढ आद्दण बेरोजगारी यामध्ये
व्यस्त सांबांध असल्याचे आढळून आिे. म्हणजे बेरोजगारीचा दर द्दजतका जास्त असेि
द्दततका महागाईचा दर कमी असेि म्हणजेच वेतन, महागाई आद्दण बेरोजगारी याांच्यात
व्यस्त सांबांध आहे. पुढीि आकृतीवरून द्दिद्दिप्स वक्राची ची कल्पना येईि.
आकृती øमांक २अ.१ चिनवाढ दर
बेकारी दर (%)
बाजूच्या आकृतीवरून हे स्पष्ट होते की, जसा जसा चिनवाढीचा दर कमी होत चाििा
आहे तया प्रमाणात बेरोजगारी वाढत चािल्याचे द्ददसून येते. कारण चिनवाढीच्या काळात
उद्योजकाांचा निा वाढत गेल्याने उतपादन वाढत जाते तयामुळे जादा काम गारा ना
कामावर घ्यावे िागते तयामुळे बेकारी कमी होते. याउिि चिनवाढीचा दर कमी होताना
उतपादकाांचा निाही कमी होतो. पररणामी उतपादन कमी झाल्याने बेरोजगारी वाढत जाते.
उदा. वरीि आकृतीत १० % चिनवाढ असताना २% बेकारी आहे, तर ६% चिनवाढ
दर असताना २% बेकारी आहे, द्दकांवा ४% चिनवाढ असताना ४.५% बेकारी आहे.
म्हणजेच चिनवाढीचा दर कमी कमी होत असताना बेकारीचा दर मात्र वाढत चाििा
आहे.
२अ.२ केÆस यांचे िफिलÈस वøाबाबतचे िवĴेषण केन्स या अथिशास्त्रज्ञाने द्दिद्दिप्स वक्राचे स्पष्टीकरण आकृती क्रमाांक २अ२ मध्ये दाखद्दविे
आहे. केन्सचे अथिशास्त्र उध्विगामी उतार असिेिा एकूण पुरवठा वक्र गृहीत धरतो. या दोन
कारणाांमुळे ऊध्विगामी उताराचा होतो. एक म्हणजे, अथिव्यवस्थेत जसे उतपादन वाढत जाते
तसे घितया सीमाांत ििाचा द्दसद्ाांत कायािद्दन्वत होण्यास सुरुवात होते आद्दण कामगाराांची munotes.in
Page 44
४४ सीमाांत र्ौद्दतक उतपादकता घिण्यास सुरुवात होते. पैशातीि मजुरी द्दनद्दित असल्याने
आद्दण कामगाराांच्या सीमाांत र्ौद्दतक उतपादकतेत घि झाल्याने उतपादनाच्या सीमाांत खचाित
वाढ होते. कारण सीमाांत खचि = वेतन = कामगाराांचे सीमाांत र्ौद्दतक उतपादन होय. दुसरे
कारण म्हणजे, रोजगार आद्दण उतपादन वाढल्याने मजुरीच्या दरात वाढ होऊन सीमाांत
खचि वाढिा. एकूण मागणी वाढल्याने मजुराांची मागणी वाढते आद्दण तयामुळे मजुरीचा दरही
वाढतो. जसजसे रोजगाराचे प्रमाण वाढत जाईि तसतसे वाढतया वेतन दरामुळे उतपादन
सांख्येचा सीमाांत खचि वाढत जाईि. तुमच्या िक्ात येईि की आकृती २अ२ मधीि पॅनि
A मध्ये एकूण मागणी वक्र हा ADo आहे आद्दण पुरवठा वक्र ASo सह द्दकांमत पातळी Po
आद्दण उतपादन Yo असे द्दनधािररत केिे आहे. जेव्हा एकूण मागणी वाढते तेव्हा ADo हा
वक्रव उजव्या बाजूिा सरकतो आद्दण नवीन एकूण मागणी वक्र AD1 एकूण पुरवठा वक्रािा
‘ b’ द्दबांदूत छेदतो.
तयानुसार, सकि राष्ट्रीय उतपादनात y1 पातळीपयंत वाढीसह उच्च द्दकांमत पातळी p1
द्दनधािररत केिी जाते. वास्तव सकि सकि राष्ट्रीय उतपादन वाढीबरोबरच बेरोजगारीचा
दर हा U2 पयंत खािी येईि. अशाप्रकारे, द्दकांमत पातळीतीि वाढ द्दकांवा महागाई दर P0 ते
P1 पयंत वाढल्याने बेरोजगारीचा दर घसरतो. तयामुळे द्दकांमत पातळी आद्दण बेरोजगारी
याांच्यातीि व्यस्त सांबांध दशिद्दविा जातो. आता जेव्हा एकूण मागणीत वाढ होते तेव्हा एकूण
मागणीचा AD हा वक्र उजव्या बाजूिा सरकतो आद्दण तो AD2 असा होतो. नवीन एकूण
मागणीचा AD2 हा वक्र एकूण पुरवठा वक्रािा ‘C’ द्दबांदूत स्पशि करतो. तयानुसार द्दकांमत
पातळी P2 आद्दण उतपादन Y2 इतके द्दनद्दित होते. आता बेकारीचा दर हा U3 पयंत
खािी येतो. आकृती २अ २ च्या पॅनि b मध्ये, a, b, c द्ददिेिे आहेत आद्दण हे द्दबांदू
आकृतीच्या पॅनि a मधीि समतोि द्दबांदू a, b, c या तीनशी सांबांद्दधत आहेत.
अशाप्रकारे एकूण मागणीत होणाऱ्या वाढीचा उच्च दर आद्दण द्दकमतीत होणारी मोठ्या
प्रमाणावरीि वाढ या दोन्ही बाबी या बेकारीच्या खािच्या दराशी सांबांद्दधत आहेत.
अशाप्रकारे जेम्स याांनी असे दाखवून द्ददिे आहे की, खािीि बाजूस सरकणारा द्दिद्दिप्स
वक्र हा चिनवाढीचा दर आद्दण बेरोजगारी यामध्ये व्यस्त सांबांध दशिद्दवतो.
आकृती २अ.२
वाÖतव सकळ राÕůीय उÂपादन बेरोजगारी चा दर munotes.in
Page 45
द्दिद्दिप्स वक्र द्दवश्लेषण
४५ २अ.३ िफिलÈस वø गृहीतकाचे बारगळणे आिण कोसळणे साठच्या दशकात रोजगार आद्दण उतपन्नाची पातळी वाढद्दवण्यासाठी द्दिद्दिप्स वक्र गृहीतके
एक उपाय म्हणून स्वीकारिे गेिे. चिनवाढीचा दर आद्दण बेरोजगारीचा दर यातीि व्यस्त
सांबांध समजावून साांगण्यासाठी हे एक व्यापक आद्दथिक साधन बनिे आहे. धोरण द्दनमािते या
माध्यमातून बेरोजगारी आद्दण महागाई दराांची वेगवेगळे समूह द्दनवडू शकतात असे सुचद्दविे
आहे. धोरण द्दनमािते हे कमी बेरोजगारी आद्दण उच्च चिनवाढीचा दर द्दनवडू शकतात. जर
असे करणे हे राजकीय आद्दण आद्दथिक दृष्ट्या िायदेशीर असेि तरच, अन्यथा नाही.
तथाद्दप, साठच्या दशकात द्ददसल्या प्रमाणे उच्च चिन वाढ आद्दण कमी बेरोजगारी
याांच्यातीि द्दस्थर सांबांध हे सत्तरच्या दशकात आद्दण तयानांतर द्दवशेषतः अमेररका आद्दण ग्रेि
द्दििनमध्ये पुनरावृत्तीत होऊ शकिे नाहीत असे द्ददसून आिे की चिनवाढीचा दर आद्दण
बेरोजगारी दर दोन्ही अनेक प्रसांगी वाढिे होते. आद्दण तयामुळे चिनवाढ दर आद्दण बेकारी
दर यातीि व्यस्त सांबांध द्ददसेनासा झािा.
तयानांतर, चिन वाढ आद्दण बेरोजगारी याांच्यात व्यस्त सांबांध द्दनमािण होऊ शकत नाही
कारण दीघि काळात एकूण पुरवठा वक्र हा उर्ा असतो. आद्दण पूणि रोजगाराचा द्दबांदूवर
पोहोचल्यानांतर उतपन्न, रोजगार आद्दण चिनवाढ यामध्ये काहीही र्र न घािता केवळ
द्दकांमत पातळीवर र्र घािेि.
सत्तरच्या दशकात आद्दण तयानांतरच्या काळात द्दमळािेिी आकडेवारी आद्दण तयानांतर
द्दिद्दिप्स वक्र मध्ये झािेिा बदि म्हणजे द्दवद्दवध वषांमध्ये, द्ददिेल्या आकडेवारीच्या दराने
द्दिद्दिप्स वक्र एक तर डावीकडे द्दकांवा उजवीकडे सरकतो. ज्यामुळे काही वेळा महागाई दर
आद्दण बेकारीचा दर पाहता असे जाणवते की, ते वाढिे द्दकांवा कमी झािे आहेत. तयामुळे
चिनवाढीचा दर आद्दण बेरोजगारीचा दर याांच्यातीि सांबांध अद्दस्ततवात नसल्याचे द्दसद्
झािे आहे.
िफिलÈस वøा¸या हालचालीची कारणे:
केन्स याांच्या मते द्दिद्दिप्स वक्ररातीि बदि है सत्तरच्या दशकात तेिाच्या द्दकमतीत
झािेल्या अर्ूतपूवि वाढीच्या रूपात अनुर्विेल्या प्रद्दतकूि पुरवठ्याच्या धक्क्यामुळे आहे.
प्रद्दतकूि पुरवठ्याच्या धक्क्यामुळे मांदीच्या घिनेिा आद्दण द्दिद्दिप्स वक्र गृहीतकाच्या
द्दवघिनािा जन्म द्ददिा. राष्ट्रीय उतपादनावर आद्दण द्दकमतीच्या पातळीवर प्रद्दतकूि
पुरवठ्याच्या धक्क्याांमुळे मांदीच्या घिनेिा आद्दण द्दिद्दिप्स वक्र गृद्दहतकाच्या द्दवघिनािा
जन्म द्ददिा. राष्ट्रीय उतपादनावर आद्दण द्दकमतीच्या पातळीवरीि प्रद्दतकूि पूरवठ्याच्या
धक्क्याांचा पररणाम आकृती २अ३ मध्ये दशिद्दविा आहे. मूळ एकूण मागणी व पुरवठा वक्र
अनुक्रमे AD0 आद्दण AS0 याांचे सांतुिन E0 द्दबांदूवर झािे आहे. तयानुसार द्दकांमत पातळी
P0 आद्दण राष्ट्रीय उतपादन Y0 द्दनधािररत झािे आहे. ऑइि आद्दण पेरोद्दियम द्दनयाितदार
देशाांनी सुरु केिेल्या तेिाांच्या द्दकमतीतीि वाढीमुळे मध्यपूवि देशाांच्या तेि उतपादक सांघाने
अनेक वस्तू व सेवाांच्या उतपादन खचाित वाढ होण्यास हातर्ार िाविा. ज्यामध्ये तेिाचा
एक उतपादक घिक म्हणून वापर केिा जात होता. उतपादन खचाित होणारी वाढ ही एकूण
पुरवठा वक्रािा डावीकडे वरीि बाजूस सरकद्दवण्यास कारणीर्ूत ठरिी. तयामुळे राष्ट्रीय munotes.in
Page 46
४६ उतपादनात घि होण्याबरोबरच द्दकमतीची पातळीही वाढते. आपल्या िक्ात आिे असेि
की नवीन एकूण पुरवठा वक्र AS1 आता एकूण मागणी वक्रािा AD0 िा E1 द्दबांदूत स्पशि
करतो आद्दण नवीन द्दकांमत पातळी ही P1 अशी द्दनद्दित होते. तथाद्दप, P1 या उच्च द्दकांमत
पातळीिा वाढत जाणाऱ्या बेकारीसह राष्ट्रीय उतपादन पातळी Y1 पयंत खािी येते.
द्दवशेषतः सत्तरच्या दशकात अमेररकेने अनुर्विेिी ही नवीन घिना आद्दण तयामुळे
द्दिद्दिप्स वक्राच्या रचनेत बदि घडवून आणिा.
आकृती २ अ ३ िफिलÈस वøाची हालचाल
तूमची ÿगती तपासा:
१. द्दिद्दिप्स वक्राची मूळ कल्पना काय आहे?
२. केन्स याांनी द्दिद्दिप्स वक्राचे सादरीकरण कसे केिे आहे.
३. द्दिद्दिप्स वक्राचे बारगळणे द्दकांवा कोसळणे म्हणजे काय.
४. द्दिद्दिप्स वक्राच्या हािचािीची कारणे स्पष्ट करा.
२अ.४ नैसिगªक बेरोजगारी दर गृहीतक आिण अनुकूल अपे±ांचा िसĦांत द्दिद्दिप्स वक्राची घिना दीघि काळात कायिरत राहू शकत नाही हे द्दसद् करण्यासाठी द्दमल्िन
फ्रीडमन याांनी’ नैसद्दगिक बेरोजगारी दर’ ही सांकल्पना माांडिी आद्दण दीघिकािीन द्दिद्दिप्स
वक्र हा अनुिांब उताराचा असून, तयामुळे चिनवाढीचा दर आद्दण बेरोजगारीचा दर याांच्यात
कोणताही सांबांध नाही. तथाद्दप, तयाांनी हे द्दवचारिे की, महागाई दर आद्दण बेरोजगारीचा दर munotes.in
Page 47
द्दिद्दिप्स वक्र द्दवश्लेषण
४७ याांच्यात अल्पकािीन नकारातमक सांबांध आहे. द्दमल्िन फ्रीडमन म्हणतात की,
बेरोजगारीच्या नैसद्दगिक दराने अथिव्यवस्था दीघिकाळ अद्दस्थर आहे. आद्दण द्दवस्ताररत
द्दवत्तीय आद्दण चिन द्दवषयक धोरणाांमध्ये कोणताही हस्तक्ेप उच्च उतपादना द्दशवाय केवळ
उच्च द्दकमतींवर पररणाम करेि. जेव्हा सध्या सकि राष्ट्रीय उतपादन तयाच्या सांर्ाव्य
पातळीप्रमाणे असते तेव्हा बेरोजगारी शून्य नसते द्दकांवा पूणि रोजगारही नसतो. जेव्हा पूणि
रोजगार स्तरावर कायिरत असते. तेव्हा घषिणातमक आद्दण सांरचनातमक कारणाांमुळे
अद्दस्ततवात असिेिा बेरोजगारीचा दर यािा बेकारीचा नैसद्दगिक दर द्दकांवा इांग्रजी मध्ये
अद्दधक योग्य ‘NAIRU ’ असे म्हणतात.
(Non Accelearating Inflation Rate of Unemployment’’ ) म्हणजेच अप्रवैद्दगक
(बेरोजगारीचा अप्रवैद्दगक चिनवाढ दर) बेरोजगारीचा नैसद्दगिक दर हा श्रम बाजारातीि
सध्याच्या बेरोजगाराांची एकूण सांख्या = सध्या उपिब्लध असणारा नोकऱ्याांची सांख्या असा
आहे. नैसद्दगिक बेकारी ही घषिणातमक आद्दण रचनातमक कारणाांमुळे द्दनमािण होते.
उदाहरणाथि कामगार दिात नव्याने समाद्दवष्ट झािेिा कामगार वगि हा नवीन योग्य नोकरी
द्दमळेपयंत आपिा वेळ घािवू शकतात. उच्च द्दशक्ण घेणाऱ्या व्यक्ती कदाद्दचत
श्रयशक्तीमध्ये असतीि परांतु शैक्द्दणक बाांधीिकी मुळे ते कायिबिात सहर्ागी होऊ शकत
नाहीत. तसेच जेव्हा एखादा उद्योग बांद होण्याच्या अवस्थेत जातो तेंव्हा हळूहळू तेथीि
कामगार सांख्या कमी केिी जाते. तयाचवेळी एखादा नवीन उद्योग द्दनमािण होत असताना
मोठ्या प्रमाणावर नवीन िोकाांना नोकरीच्या सांधी द्दनमािण होतात. तथाद्दप बेरोजगार
असणाऱ्या व्यक्तींना नव्याने द्दनमािण होणाऱ्या उद्योगात काम करण्यासाठी तयाांना योग्य अशा
प्रद्दशक्णाची गरज आहे. दुसऱ्या शब्लदात, द्दमल्िन फ्रीडमन चा असा युद्दक्तवाद आहे की,
जर माद्दहती चुकीची झािी नसती, तर पूणि रोजगार आद्दण वास्तद्दवक रोजगार यात िरक
असणार नाही. द्दवकद्दसत देशात बेरोजगारीचा नैसद्दगिक दर साधारणपणे ४% ते ५%
इतका अांदाद्दजत करण्यात आिा आहे.
बेरोजगारीचा नैसद्दगिक दराांचे वणिन करण्यासाठी ‘NAIRU ’ हा एक योग्य शब्लद आहे.
कारण बेरोजगारीचा नैसद्दगिक दर हा खािी येऊ शकत नाही. द्दिद्दिप्स वक्र सांकल्पनेत
असे द्ददसून येते की, अल्पकाळात बेरोजगारीचा दर हा ‘NAIRU ’ च्या खािी येऊ शकत
नाही. अशाप्रकारे, जेव्हा वास्तव सकि घरेिू उतपादन हे सांर्ाव्य सकळ घरेिू
उतपादनापेक्ा जास्त असते तेव्हा बेकारी चा दर हा ‘NAIRU ’ पेक्ा कमी असेि. आद्दण या
उिि पररद्दस्थतीत बेकारीचा दर हा ‘NAIRU ’ पेक्ा जास्त असेि. जेंव्हा मागणीच्या शक्ती
वेतनावर दबाव आणतात. तयामुळे उतपादन क्मतेपेक्ा मजुरीचा दर वाढत जातो.
दीघिकाळ द्दिद्दिप्स वक्राचे नसणारे अद्दस्ततव द्दसद् करण्यासाठी द्दमल्िन फ्रीडमन याांनी
अनुकूि अपेक्ाांचा द्दसद्ाांत माांडिा. िोक तयाांच्या अपेक्ाांना पासून पूवीच्या आद्दण
सध्याच्या महागाईच्या दरावर आधाररत आहेत. आद्दण ते तयाांच्या अपेक्ाांची जुळवून
घेतात. आद्दण िोक तेव्हाच अपेक्ाांशी जुळवून घेतात जेव्हा वास्तव चिनवाढीचा दर हा
अपेद्दक्त चिनवाढीच्या दरापेक्ा द्दनराळा असतो. तयामुळे चिनवाढ व बेरोजगार यातीि
व्यस्त सांबांध हा िक्त अल्पकाळात असतो. द्दमल्िन फ्रीडमन चा अनुकूिी अपेक्ाांचा
द्दसद्ाांत आद्दण द्दिद्दिप्स वक्र( दीघिकािीन) याांची व्युतपत्ती दशिविी आहे. munotes.in
Page 48
४८
२अ.५ बेरोजगारीचा दर
२अ.५ दीघªकालीन िफिलÈस वø आिण अनुकुल अपे±ांचा िसĦांत वरीि आकृतीत A द्दबांदूवर पोहोचल्यानांतर अथिव्यवस्था तया िप्प्यावर थाांबत नाही कारण
काही काळानांतर कामगाराांना सूद्दचत केिे जाते की, सध्याच्या चिनवाढीचा दर सहा िक्के
आहे आद्दण वास्तद्दवक वेतन दोन िक्क्याांनी कमी केिे आहे. तयामुळे सांघद्दित कामगार
तयाांचे वास्तद्दवक उतपन्न पूनसंचयीत करण्यासाठी अपेक्ेपेक्ा जास्त आद्दण जास्त झािेल्या
महागाईसाठी र्रपाईची मागणी करतीि. जेव्हा मजुरीची र्रपाई होते, तेव्हा नफ्याचे स्तर
देखीि मुक्त स्तरावर पूनसंचयीत केिे जातात आद्दण अथिव्यवस्था ही B0 या द्दबांदूवर
तयाच्या मूळ द्दस्थतीकडे परत येते. तथाद्दप, B0 हा द्दबांदू नवीन अल्पकािीन द्दिद्दिप्स वक्र
SPC 2 वर आहे. द्दबांदू B0 शी सांबांद्दधत प्रतयक् चिनवाढ दर हा सहा िक्के आहे आद्दण
बेरोजगारीचा दरही सहा िक्के आहे. आता अपेद्दक्त महागाई दर सहा िक्के असेि आद्दण
कामगार र्द्दवष्ट्यातही याच दराची अपेक्ा ठेवतीि. जर सरकारने द्दवस्तारातमक आद्दथिक
आद्दण द्दवत्तीय धोरणे स्वीकारिी तर अथिव्यवस्था B1, C0 इतयादी द्दबांदूांच्या बाजूने पुढे
जाईि आद्दण द्दििीपस वक्राद्दति बदि चािू राहीि. जेव्हा आपण A0, B0, C0 हे हे द्दबांदू
जोडू तेव्हा आपल्यािा दीघिकािीन द्दिद्दिप्स वक्र द्दमळेि. पण एक िक्ात घ्यावे िागेि
की, LPC हा वक्र उर्ा आहे. आद्दण हा उर्ा वक्र असे दशिद्दवतो की, चिनवाढीचा दर
आद्दण बेरोजगारीचा दर यामधीि द्दस्थती तिस्थ आहे. अशा प्रकारे द्दमल्िन फ्रीडमन द्दसद्
करतो द्दक, दीघिकाळात चिनवाढ आद्दण बेरोजगारीचा दर यामध्ये व्यस्त सांबांध नसतो.
अनुकूि अपेक्ाांचा द्दसद्ाांत सूद्दचत करतो की, कामगार चिनवाढीच्या नवीन दराांशी जुळवून
घेतात आद्दण तयाांचा अपेद्दक्त महागाई दर योग्य वेळी जुळवून घेतो.
२अ.६ तकªशुĦ अपे±ा आिण दीघªकालीन िफिलÈस वø द्दमल्िन फ्रीडमन च्या मते अनुकूि अपेक्ाांच्या द्दसद्ाांतानुसार, नाममात्र वेतन अांतर हे
द्दकांमत पातळी द्दकांवा महागाई दरामध्ये बदिते. द्दकांमतीच्या पातळीपयंत नाममात्र वेतनातीि
समायोजनाच्या अांतरामुळे व्यवसायाचा निा वाढत जातो. जेव्हा निा वाढत जातो तेंव्हा munotes.in
Page 49
द्दिद्दिप्स वक्र द्दवश्लेषण
४९ उद्योजक, व्यावसाद्दयक आपल्या उतपादनाचे प्रमाण वाढद्दवतात. तयामुळे मोठ्या प्रमाणावर
देशात रोजगाराच्या सांधी द्दनमािण होतात. अशा प्रकारे अथिव्यवस्थेतीि बेरोजगार पातळी ही
नैसद्दगिक दराच्याही खािी येते. तकिसांगत अपेक्ा द्दसद्ाांताच्या समथिकाांचा असा द्दवश्वास
आहे की, नाममात्र वेतन आद्दण बदितया द्दकांमत पातळी मध्ये कोणतेही समायोजन नाही.
तयाांचे म्हणणे आहे की, नाममात्र वेतन आद्दण द्दकमतीच्या पातळीत अपेद्दक्त बदि याांच्यात
झिपि समायोजन आहे. म्हणूनच चिनवाढ आद्दण बेरोजगारी यात व्यस्त सांबांध नाही.
एकूण मागणी वाढल्याने होणारा चिनवाढीचा दर हा कामगार आद्दण कांपन्याांना अपेद्दक्त
आहे. आद्दण वेतन करारामध्ये तयाचा समावेश होतो. झिपि क्रमाने केिेिे असे समायोजन
काांहीवेळा आगाऊ द्दकांमती वाढद्दवते. अशाप्रकारे, वास्तद्दवक उतपादनात कोणतीही वाढ न
होता द्दकांवा तिस्थ दराच्या खािी बेरोजगारी कमी न होता द्दकांमत पातळीत वाढ होते.
तकिसांगत अपेक्ा द्दसद्ाांत काराांच्या मते, सांसाधने आद्दण तांत्रज्ञानाची उपिब्लधता िक्ात
घेता, एकूण पुरवठा वक्र हा सकि राष्ट्रीय उतपादन पातळीच्या सांर्ाव्य स्तरावर द्दकांवा
नैसद्दगिक बेरोजगारी दर पातळीवर अनुिांब उताराचा आहे. तयामुळे दीघिकािीन द्दिद्दिप्स
वक्र बेरोजगारीच्या नैसद्दगिक दराने एकूण पुरवठा वक्राशी सांबांद्दधत आहे. तयामुळे दीघिकािीन
द्दिद्दिप्स वक्र ही उर्ी सरळ रेषा आहे. द्दकांवा रोजगाराच्या नैसद्दगिक दराने अनुिांब उतार
आहे.
पुढीि आकृती क्रमाांक २अ.६ मध्ये दीघिकािीन द्दिद्दिप्स वक्र दशिद्दविा आहे. द्दकांमत पातळी
वाÖतव राÕůीय उÂपादन
आकृती २अ.६ दीघªकालीन िफिलÈस वø
जेंव्हा सरकार द्दवस्तारातमक मौद्दिक आद्दण राजकोषीय धोरण स्वीकारते, तेंव्हा आद्दथिक
एकके द्दकांवा घिक मािक या धोरणाांचा चिनवाढीच्या प्रर्ावाचा अचूक अांदाज घेतीि
आद्दण घिक व उतपादनाच्या द्दकांमतीमध्ये वरचे समायोजन करून वास्तद्दवक राष्ट्रीय
उतपादन आद्दण वास्तद्दवक वेतन तयाांच्या मुळ स्तरावर ठेवतीि. अल्पावधीतीि एकूण
मागणी आद्दण एकूण पुरवठा वक्राांचे सरकणे आकृतीत दशिद्दवल्याप्रमाणे अनुिांब (उर्े)
अद्यतद्दनत केिे जाईि. अथिव्यवस्था आता नवीन समतोि द्दबांदू ‘b’ तर कायिरत आहे जी munotes.in
Page 50
५० मूळ समतोि द्दबांदू ‘a’ शी सांबांद्दधत आहे. तथाद्दप, समतोि हा P1 या उच्च द्दकांमत
पातळीिा साधिा जाईि. प्रतयेक प्रसांगी जेंव्हा सरकार द्दवस्तारक धोरणे स्वीकारते, जेंव्हा
अथिव्यवस्था उतपन्न आद्दण उतपादनाच्या पूणि रोजगार स्तरावर कायिरत असते, तेव्हा
एकूण मागणी आद्दण पुरवठा वक्र समान रीतीने वागतात आद्दण समतोि द्दबांदू हा ‘b’ वरून
‘c’ मध्ये बदितो आद्दण ते तसेच पुढे चािू राहते. या द्दबांदूांना जोडून दीघिकािीन एकूण
पुरवठा वक्र प्राप्त होतो. िक्ात असू द्या की, दीघिकािीन AS वक्र (LAS) अनुिांब (उर्ा)
उताराचा असून तो दशिद्दवतो की, एकदा का समतोि उतपन्न आद्दण उतपादन रोजगाराच्या
दराने पूणि रोजगार प्रस्थाद्दपत झािा की, कोणतयाही द्दवस्तारक धोरणाचा पररणाम केवळ
द्दकांमतीत वाढ करेि, वास्तद्दवक राष्ट्रीय उतपादन द्दस्थर राहीि. दीघिकािीन एकूण पुरवठा
वक्र हा नैसद्दगिक बेकारीच्या दरािा अनुिांब द्दतरकस असल्याने, दीघिकािीन द्दिद्दिप्स वक्र
देखीि अनुिांब उताराचा आहे.
तुमची ÿगती तपासा:
१. बेकारी चा नैसद्दगिक दर ही सांकल्पना स्पष्ट करा.
२. द्दिद्दिप्स वक्र आद्दण तकिशुद् अपेक्ाांचा द्दसद्ाांत यातीि सांबांध स्पष्ट करा.
३. द्दिद्दिप्स वक्र आद्दण अनुकूि अपेक्ाांचा द्दसद्ाांत यातीि सांबांध स्पष्ट करा.
२अ.७ अÐपकालीन व दीघªकालीन िफिलÈस वøातील संबंध दीघिकािीन द्दिद्दिप्स वक्रातून जाणाऱ्या अल्पकािीन द्दिद्दिप्स वक्राची द्दस्थती अांदाद्दजत
द्दकांवा अपेद्दक्त चिनवाढीचा दराने द्दनधािररत केिे जाते. अल्पकािीन द्दिद्दिप्स वक्राची
तुिना ही अल्पकािीन एकूण पुरवठा वक्राशी केिी जाऊ शकते. कारण दोन्ही वक्र हे
द्ददिेल्या अपेद्दक्त द्दकांमत पातळीिा अधोरेद्दखत केिे जातात. अपेद्दक्त चिनवाढीच्या
दरासह काढिेिा अल्पकािीन द्दिद्दिप्स वक्र चिनवाढीच्या बदितया दराबरोबर तयाचे
स्थान बदितो. अपेद्दक्त महागाई दर सहा िक्के असल्यास, अल्पकािीन द्दिद्दिप्स वक्र
‘SPC1’ देखीि सहा िक्के नैसद्दगिक बेरोजगारी दरासह दीघिकािीन द्दिद्दिप्स वक्रावर
सांबांद्दधत द्दबांदू ‘A0’ मधून जातो. द्दिद्दिप्स वक्रासोबतची हािचाि एकूण मागणीतीि
बदिाांद्वारे द्दनधािररत केिी जाते. जेव्हा एकूण मागणीत अनपेद्दक्त वाढ होते, तेव्हा वास्तद्दवक
चिनवाढीचा दर हा अपेद्दक्त चिनवाढीच्या दरापेक्ा अद्दधक असल्याचे आढळून येते आद्दण
वास्तद्दवक राष्ट्रीय उतपादनातीि वाढ बेरोजगार दरािा तयाच्या नैसद्दगिक दरापेक्ा खािी
घेऊन जाते. नवीन अल्पकािीन समतोि द्दबांदू ‘A1’ असा द्दनधािररत होतो जो समतोि
द्दबांदूच्या डावीकडे आहे. उिि, जर अनपेद्दक्त दर हा अपेद्दक्त दरापेक्ा कमी असेि तर
बेरोजगारीचा दर वाढेि आद्दण वास्तव राष्ट्रीय उतपादन घिेि. अशा द्दस्थतीत हािचाि munotes.in
Page 51
द्दिद्दिप्स वक्र द्दवश्लेषण
५१ खािच्या द्ददशेने आद्दण उजवीकडे असेि. अल्पकािीन द्दिद्दिप्स वक्रातीि बदि हे
वास्तद्दवक आद्दण स्वीकृत महागाई दराांमधीि िरकामुळे होतो. आद्दण हे द्दवचिन आद्दथिक
आद्दण सरकारच्या द्दवत्तीय धोरणाांमधीि न स्वीकारिेल्या बदिाांमुळे होतो. जर वास्तद्दवक
चिनवाढीचा दर हा अपेद्दक्त चिनवाढीच्या दरापेक्ा मोठा असेि तर अल्पकािीन
द्दिद्दिप्स वक्र हा वरच्या द्ददशेने जाईि. या उिि द्दस्थतीत तो खािच्या द्ददशेिा घसरेि.
ज्या अांतराने द्दिद्दिप्स वक्र नवीन स्थानावर सरकतो ते अांतर महागाईच्या अपेद्दक्त
दरातीि बदिाांइतके असते.
पुढे आकृती क्र. २अ.७ मध्ये अल्पकािीन आद्दण दीघिकािीन द्दिद्दिप्स वक्र यातीि सांबांध
दशिद्दविा आहे.
बेरोजगारीचा दर
आकृती अÐपकालीन आिण दीघªकालीन िफिलÈस वø यातील संबंध
२अ.८ सारांश १. १९५८, मध्ये, िांडन स्कूि ऑि इकॉनॉद्दमक्स येथीि प्राध्यापक ए. डब्लल्यू
द्दिद्दिप्स याांनी इांग्िांडमधीि १८६१ आद्दण १९५७ या वषाितीि वेतन वतिणुकीचा
अभ्यास करून शोधद्दनबांध प्रकाद्दशत केिा. तयामध्ये द्दिद्दिप्स याांना चिनवाढ आद्दण
बेरोजगारी यामध्ये व्यस्त सांबांध असल्याचे आढळून आिे आहे. म्हणजे बेरोजगारीचा
दर द्दजतका जास्त असेि द्दततका महागाईचा दर कमी असेि.
२. केन्स याांनी असे दाखवून द्ददिे की, खािीि उताराचा द्दिद्दिप्स वक्र हा बेरोजगारी
आद्दण चिनवाढ यामध्ये व्यस्त सांबांध दाखद्दवतो.
३. सत्तरच्या दशकात आद्दण तयानांतरच्या काळात द्दमळािेिी आकडेवारी आद्दण तयानांतर
द्दिद्दिप्स वक्रामध्ये झािेिा बदि म्हणजे द्दवद्दवध वषािमध्ये द्ददिेल्या आकडेवारीच्या
दराने द्दिद्दिप्स वक्र एक तर डावीकडे द्दकांवा उजवीकडे सरकतो. ज्यामुळे काांही वेळा
महागाईचा दर आद्दण बेकारीचा दर पाहता असे जाणवते की, ते वाढिे द्दकांवा कमी munotes.in
Page 52
५२ झािे आहेत. तयामुळे चिनवाढीचा दर आद्दण बेरोजगारीचा दर याांच्यातीि सांबांध
द्दस्थर पद्तीने अद्दस्ततवात नसल्याचे आढळून आिे आहे.
४. द्दिद्दिप्स वक्राची घिना दीघिकाळात कायिरत राहू शकत नाही हे द्दसद् करण्यासाठी
द्दमल्िन फ्रीडमन याांनी ‘ नैसद्दगिक बेरोजगारीचा दर’ ही सांकल्पना माांडिी आद्दण
दीघिकािीन द्दिद्दिप्स वक्र हा अनुिांब उताराचा असून, तयामुळे चिनवाढीचा दर
आद्दण बेरोजगारीचा दर याांच्यात कोणताही सांबांध नाही, तथाद्दप, तयाांनी हे स्वीकारिे
की, महागाई दर आद्दण बेरोजगारीचा दर याांच्यात अल्पकािीन नकारातमक सांबांध
आहे. द्दमल्िन फ्रीडमन म्हणतात की, बेरोजगारीचा नैसद्दगिक दराने अथिव्यवस्था
दीघिकाळ द्दस्थर आहे. आद्दण द्दवस्ताररत द्दवत्तीय आद्दण चिनद्दवषयक धोरणाांमध्ये
कोणताही हस्तक्ेप उच्च उतपादनाशीवाय केवळ उच्च द्दकांमतींवर पररणाम करेि.
५. बेरोजगारीच्या नैसद्दगिक दराचे वणिन करण्यासाठी ‘NAIRU’ हा एक योग्य शब्लद आहे.
कारण बेरोजगारीचा नैसद्दगिक दर हा खािी येऊ शकत नाही. द्दिद्दिप्स वक्र
सांकल्पनेत असे द्ददसून येते की, अल्पकाळात बेरोजगारीचा दर हा ‘NAIRU’ च्या
खािी येऊ शकत नाही.
६. द्दमल्िन फ्रीडमन याांनी असे दाखवून द्ददिे आहे की, चिनवाढ आद्दण बेरोजगारी
यामध्ये दीघिकाळात व्यस्त सांबांध असत नाही. दीघिकाळात द्दिद्दिप्स वक्राचे नसणारे
अद्दस्ततव द्दसद् करण्यासाठी द्दमल्िन फ्रीडमन याांनी अनुकूिी अपेक्ाांचा द्दसद्ाांत
माांडिा. िोक तयाांच्या अपेक्ाांच्या सांदर्ाित पूवीच्या आद्दण सध्याच्या महागाईच्या
दरावर आधाररत आहेत. आद्दण ते तयाांच्या अपेक्ाांशी जुळवून घेतात.
२अ.९ ÿij १. द्दिद्दिप्स वक्र द्दवश्लेषणाच्या सहाय्याने चिनवाढ व बेरोजगारी याांतीि सांबांध स्पष्ट
करा.
२. केन्स याांच्या एकूण मागणी व एकूण पुरवठा प्रद्दतमाांनाच्या आधारे द्दिद्दिप्स वक्राची
सांकल्पना स्पष्ट करा.
३. द्दिद्दिप्स वक्र गृहीतकाचे बारगळणे/कोसळणे स्पष्ट करा.
४. बेरोजगारीचा नैसद्दगिक आद्दण अनुकूि अपेक्ाांचा द्दसद्ाांत स्पष्ट करा.
५. दीघिकािीन द्दिद्दिप्स वक्र आद्दण अनुकूि अपेक्ाांचा द्दसद्ाांत स्पष्ट करा.
६. तकिशुद् अपेक्ाांचा द्दसद्ाांत आद्दण दीघिकािीन द्दिद्दिप्स वक्र ही सांकल्पना स्पष्ट करा.
७. अल्पकािीन आद्दण दीघिकािीन यातीि सांबांध स्पष्ट करा.
*****
munotes.in
Page 53
५३ ÿकरण ३
३
आयएस-एलएम ÿितमान - १
ÿकरण रचना
३ .० उ द्द ि ष्ट े
३ .१ प्र स् त ाव न ा
३ .२ आय एस ए ल एम प्र द्दत मान
३ .३ न ा ण े ब ा ज ा र स म त ो ल
३ .४ स ा र ा ां श
३ .५ प्रश्न
३.० उिĥĶे द ेश ा त ी ल त स ेच क ॉ र्प ो र े ट स् त र ा व र ी ल ध ो र ण ा ां म ा ग ी ल त ा द्द व व क त क क र्प ू ण क र्प ण े स म ज ू न
घ ेण् य ा स ा ठ ी द्द व द्य ा र्थ्या य ा ा न ा स षम म क र ण े .
म ह त्त् व र्प ू ण क आ द्द थ क क ध ो र ण ा ांच् य ा द्द व श्ल ेष ण ा स ब ळ क ट ी द ेण ा र ी म ू ल भ ू त स म द्द ष्ट आ द्द थ क क
स ां क ल् र्प न ा ां च ा ठ ा म आ ध ा र घ ेण े .
३.१ ÿÖतावना आयएस -एलए म प्र द्दतम ान , ज् य ा च ा अ थ क "ग ां त व ण ूक -बचत " (आय एस ) आद्दण "त रल त ा
प्र ा ध ा न् य र्प ै श ा च ा र्प र व ठ ा " (एलए म ) आ ह े. ह े ए क क े न् स द्द य न स म ग्र ल षम ी अ थ क श ा स्त्र ी य प्र द्द त म ा न
आ ह े, ज े आ द्द थ क क व स् त ू ांच े ब ा ज ा र ह े क ज क द ेण ा र् य ा ब ा ज ा र श ी क स े स ां व ा द स ा ध त े त े द श क द्द व त े .
व् य ा ज द र आ द्द ण आ उ ट र्प ट द र म् य ा न श ॉ ट क -र न स म त ो ल द श क द्द व ण् य ा स ा ठ ी ग ां त व ण ूक -बचत वक्र
आ द्द ण त र ल त ा प्र ा ध ा न् य र्प ै श ा च ा र्प र व ठ ा व क्र ए क म े क ा ां न ा छ े द त ा त अ स े आ ल े ख ा त द श क द्द व ल े
ज ा त े .
आयएस -एलए म (ग ां त व ण ूक ी च ी ब च त -त र ल त ा प्र ा ध ा न् य र्प ै श ा च ा र्प र व ठ ा ) प्र द्द त म ा न व स् त ू आ द्द ण
स ेव ा ां स ा ठ ी च् य ा ब ा ज ा र र्प े ठ े त ी ल स म त ो ल आ द्द ण न ा ण े ब ा ज ा र य ा व र ल षम क ें द्द ि त क र त े . ह े म ळ ा त
व ा स् त द्द व क उ व र्प ा द न आ द्द ण व् य ा ज द र य ा ां च् य ा त ी ल स ां ब ांध द श क व त े .
ज े.एम . क े न् स च्य ा “जनरल द्दथ य री ” वर आधार रत जॉन आर . द्द ह क् स य ा ांन ी , ज् य ा त व य ा ां न ी
व स् त ू , कामगार , र्प त आ द्द ण र्प ैस ा ह्य ा च ा र ब ा ज ा र ा च े द्द व श्ल ेष ण क े ल े आ ह े आ द्द ण त े द्द व क द्द स त
क े ल े आ ह े . munotes.in
Page 54
समú आिथªक संकÐपना व उपयोजन
५४ १९३ ७ स ा ल ी इ क ो न ो म े द्द ि क ा य ा ज न क ल म ध् य े प्र क ा द्द श त झ ा ल े ल् य ा “द्दम . क े न् स अ ँ ड
क्लाद्द सक् स : ए क स च द्द व ल े ल े इ ां ट र द्द प्र ट े शन ” ह्य ा ल े ख ा म ध् य े प्र द्द त म ा न ा च े न ा व प्र थम आयएस -
एएल एम आ ह े .
ह े प्र द्द त म ा न क स े क ा य क क र त े ह े स म ज ू न घ ेण् य ा स ा ठ ी , प्र थ म आ र्प ण व स् त ू ब ा ज ा र ा त स म त ो ल
द श क द्द व ण ा र ी आ य ए स व क्र क स े र्प र र भ ा द्द ष त क े ल े त े र्प ा ह ू . मग , एलए म वक्र , ज े म न ी
म ा क े ट म ध ी ल स म त ो ल र्प ण ा च े प्र द्द त द्द न द्द ध व व क र त े आ द्द ण म ग स म त ो ल क स े र्प ो ह ो च ल ा व य ा च े
द्द व श्ल ेष ण अ भ् य ा स ू .
व ा स् त द्द व क व स् त ू आ द्द ण द्द व त्त ी य ब ा ज ा र र्प े ठ े स ा ठ ी ए क द्द ि त ब ा ज ा र र्प े ठ े त ी ल व् य ा ज द र आ द्द ण
स म ग्र ल षम ी अ थ क श ा स्त्र म ध् य े ए क ू ण उ व र्प ा द न स ां त द्द ल त ठ े व ण् य ा स ा ठ ी क स े स ांव ा द स ा ध त ा त
य ा च े व ण क न आ य ए स -ए ल ए म प्र द्द त म ा न क र त े .
आयएस -ए ल ए म म् ह ण ज े "ग ां त व ण ू कीच ी बचत - त र ल त ा प्र ा ध ा न् य र्प ै श ा च ा र्प र व ठ ा " होय .
क े न ेद्द स य न आ द्द थ क क द्द स द् ा ां त ा च े औ र्प च ा र र क आ ल े ख ा व म क प्र द्द त द्द न द्द ध व व म् ह ण ून ह े
प्र द्द त म ा न त य ा र क े ल े ग ेल े .
आयएस -ए ल ए म आ ल े ख ा व र , "आयएस " ए क व क्र द श क द्द व त े त र "एलए म " द स र् य ा व क्र ा ां च े
प्र द्दतद्दनद्द ध व व करत ो .
ब ा ज ा र प्र ा ध ा न् य ा ां म ध् य े ब द ल स क ल द ेश ा ां त ग क त उ व र्प ा द न ा च् य ा (जीडीर्पी ) समत ोल र्पात ळ ी
आ द्द ण ब ा ज ा र व् य ा ज द र ा म ध् य े क स े ब द ल क र त ा त य ा च े व ण क न क र ण् य ा स ा ठ ी आ य ए स -
ए ल ए म व ा र्प र ल े ज ा ऊ श क त े .
आ द्द थ क क ध ो र ण ा स ा ठ ी उ र्प य क्त होण्य ा साठी आयएस -ए ल ए म प्र द्द त म ा न म ध् य े अ च ू क र्प ण ा
आ द्द ण व ा स् त व व ा द ा च ा अ भ ा व आ ह े .
आयएस -ए ल ए म म ॉ ड े ल म ध ी ल त ी न ब ा ह्य च ल म् ह ण ज े त र ल त ा , ग ां त व ण ूक आ द्द ण ख र्प ह े ह ो य .
द्द स द् ा ां त ा न स ा र र्प ै श ा च् य ा र्प र व ठ ् य ा च् य ा आ क ा र आ द्द ण व ेग ा न स ा र प्र व ा ह ी र्प ण ा द्द न द्द ि त क े ल ा
जात ो . ग ां त व ण ूक ी च ी आ द्द ण व ा र्प र ा च ी र्प ा त ळ ी व ैय द्द क्त क र र व य ा द्द न ण क य ा ां द्व ा र े द्द न द्द ि त क े ल ी ज ा त े .
आयएस -ए ल ए म आ ल े ख उ व र्प ा द न द्द क ां व ा स क ल द ेश ा ां त ग क त उ व र्प ा द (जीडीर्पी ) आद्दण व्या जदर
य ा ां च् य ा त ी ल स ां ब ांध ा ां च े र्प र ी षम ण क र त ो . स ां र्प ू ण क अ थ क व् य व स् थ ा फ क्त द ो न ब ा ज ा र र्प े ठ ा ां म ध् य े
द्द व स् त ा र ल ी आ ह े , उ व र्प ा द न आ द्द ण र्प ै स ा , आ द्द ण व य ा ां च ी स ांब ांद्द ध त र्प र व ठ ा आ द्द ण म ा ग ण ी च ी
व ैद्द श ष्ट ् य े अ थ क व् य व स् थ े ल ा स म त ो ल द्द ब ांद ू क ड े झ क त ा त .
आयएस -ए ल ए म आ ल े ख ा म ध् य े आयएस आद्दण ए लएम अश ा दोन वक्र असत ात . सकल
द ेश ा ां त ग क त उ व र्प ा द न (जीडीर्पी ) द्द क ां व ा (वा य ), आ ड व् य ा अ षम ा ां व र ठ े व ल े ल े अ स त े , उ ज व ी क ड े
व ा ढ त े . व् य ा ज द र द्द क ां व ा (म ी द्द क ां व ा आ र ) अ न ल ांब अ षम ब न व त े .
आ य ए स क व् ह क म ध् य े व् य ा ज द र आ द्द ण उ व र्प ा द न (जीडीर्पी ) च् य ा स व क स् त र ा ां च ा स ां च द श क द्द व ल ा
जा त ो ज् य ा त ए क ू ण ग ां त व ण ूक (आय ) ए क ू ण ब च त (एस ) च् य ा ब र ो ब र ी च ी अ स त े . कमी व्या ज
दरावर , ग ां त व ण ूक ज ा स् त अ स त े , ज ी अ द्द ध क ए क ू ण उ व र्प ा द न (जीडीर्पी ) म ध् य े रू र्प ा ां त र र त munotes.in
Page 55
आय ए स-ए लएम प्रद्दतम ान - १
५५ क र त े , म् ह ण ून आ य ए स व क्र ख ा ल ी आ द्द ण उ ज व ी क ड े ख ा ल ी ज ा त े . ए ल ए म व क्र स व क प्र क ा र च् य ा
उव र्पन्न ाच ा (जीडीर्पी ) स ां च आ द्द ण व् य ा ज द र ा च े व ण क न क र त े ज् य ा त र्प ै श ा च् य ा र्प र व ठ ् य ा स ा ठ ी
र्प ै श ा च ी (त रल त ा ) म ा ग ण ी स म ा न अ स त े .
ए ल ए म व क्र व र च् य ा द्द द श ेन े उ त ा र ह ो त ो क ा र ण उ च् च र्प ा त ळ ी व र ी ल आ य (जीडीर्पी )
व् य व ह ा र ा स ा ठ ी र्प ै श ा च ी द्द श ल् ल क ठ े व ण् य ा च ी म ा ग ण ी व ा ढ व त ा त , ज् य ा स स म त ो ल म ध् य े र्प ै स े
र्प र व ठ ा आ द्द ण त र ल त े च ी म ा ग ण ी ठ े व ण् य ा स ा ठ ी उच्च व्या ज दर आवश्य क अ सतो .
ज ेव् ह ा न ा ण े ब ा ज ा र आ द्द ण व ा स् त द्द व क अ थ क व् य व स् थ ा स म त ो ल अ स त ो त े व् ह ा आ य ए स आ द्द ण
ए ल ए म व क्र च े छ े द न द्द ब ांद ू व् य ा ज द र आ द्द ण उ व र्प ा द न च ा स म त ो ल द्द ब ांद ू द श क द्द व त ो . अद्दत ररक्त
आ य ए स आ द्द ण ए ल ए म व क्र ज ो ड ू न ए क ा द्द ध क र्प र र द्द स् थ त ी द्द क ां व ा व ेळ ी द्द ब ां द ू द श क द्द व ल े ज ा ऊ
शकत ात .
३.२ आयएस-एलएम ÿितमान अ थ क व् य व स् थ े म ध् य े अ ल् र्प -क ा ल ा व ध ी त ी ल व ा स् त द्द व क स क ल घ र ग त ी उ व र्प ा द न ा च् य ा (ररअ ल
जीडीर्पी ) र्प ा त ळ ी च् य ा द्द न ध ा क र ा क ड े र्प ा ह ण् य ा च ा आ य ए स -ए ल ए म प्र द्द त म ा न आ ण ख ी ए क म ा ग क
प्र दान करत ो . ए क द्द ि त ख च ा क च् य ा प्र द्द त म ा न प्र म ा ण े च त े द्द क ां म त ी च् य ा र्प ा त ळ ी द्द न द्द ि त
क े ल् य ा प्र म ा ण े घ ेत े . र्प र ां त त े प्र द्द त म ा न द्द व श ेष त : व् य ा ज द र ा त ब द ल क े ल् य ा म ळ े स् व ा य त्त ख च ा क त
बदल होत ो - आयएस -एलए म प्र द्द त म ा न व् य ा ज द र ा ल ा अ ांत ज ा क त च ल म ा न त े .
आयएस -ए ल ए म प्र द्द त म ा न च ा आ ध ा र म् ह ण ज े र्प ै स ा ब ा ज ा र ा च े द्द व श्ल ेष ण आ द्द ण व स् त ू ांच् य ा
ब ा ज ा र र्प े ठ े च े द्द व श्ल ेष ण , ज े ए क द्द ि त द्द क ां म त ी द्द द ल् य ा म ळ े अ थ क व् य व स् थ े त व् य ा ज द र आ द्द ण
आ उ ट र्प ट च ी स ां त द्द ल त र्प ा त ळ ी द्द न द्द ि त क र त ा त . प्र द्दतम ान ला व्या ज दर आद्दण उव र्पादन
(जीडीर्पी ) च े स ां य ो ज न द्द द स ल े क ी र्प ै स ा ब ा ज ा र स ां त द्द ल त आ ह े अ स े म् ह ण त ा त . ह े ए ल ए म व क्र
त य ा र क र त े . प्र द्द त म ा न ा ल ा व् य ा ज द र आ द्द ण उ व र्प ा द न ा च ी ज ो ड द ेख ी ल आ ढ ळ ल ी क ी व स् त ू ांच े
बाजा र स ां त द्द ल त ह ो त े . ह े आ य ए स व क्र त य ा र क र त े . स म त ो ल म् ह ण ज े व् य ा ज द र आ द्द ण
उ व र्प ा द न स ां य ो ज न ज ो आ य ए स आ द्द ण ए ल ए म व क्र द ो न् ह ी व र आ ह े .
आयएस वø:
आ य ए स व क्र व ा स् त द्द व क ज ी ड ी र्प ी र्प ा त ळ ी आ द्द ण व ा स् त द्द व क व् य ा ज द र ा श ी स ां ब ांद्द ध त आ ह े . या त
व ा स् त द्द व क व् य ा ज द र ा व र ी ल ख च ा क च े अ व ल ांद्द ब व व आ द्द ण थ ो ड ् य ा क ा ळ ा म ध् य े व ा स् त द्द व क ज ी ड ी र्प ी
ख च ा क च् य ा ब र ो ब र ी च ा स म ा व ेश आ ह े . आ य ए स व क्र आ क ृ त ी ३ .१ "उव र्पन्न ातील बदल " म ध् य े
द श क द्द व ल े आ ह े . आ म् ह ी षम ैद्द त ज अ षम "वा स् त द्दव क जीडीर्पी " अ स े ल े ब ल क र त ो क ा र ण थ ो ड ् य ा
क ा ळ ा म ध् य े व ा स् त द्द व क ज ी ड ी र्प ी ए क ू ण ख च ा क द्व ा र े द्द न द्द ि त क े ल े ज ा त े . आयएस वक्र खाल ी उ त ा र
आ ह े: वा स् त द्दव क व् य ाज दर वाढ त अ सताना , ख च ा क च ी र्प ा त ळ ी क म ी ह ो त े .
आयएस वक्र (ग ां त व ण ूक ी स ा ठ ी आ य आ द्द ण ब च त ी स ा ठ ी ए स ) उव र्पन्न आद्दण व्या ज दराच्य ा
स व क ज ो ड ् य ा ांच ा स ा र ा ां श द ेत े ज े व ा य (Y) आद्दण व्या ज दराच्य ा दरम् य ा न च् य ा बाजाराच् य ा
व् य व य य स ां ब ांध ा त ब ी अ ँ ड ए स (B & S) → म ा क े ट म ध ी ल स म त ो ल स द्द न द्द ि त क र त े . munotes.in
Page 56
समú आिथªक संकÐपना व उपयोजन
५६ आ क ृ त ी : ३ .१ आ र ां द्द भ क स म त ो ल : १ आद्दण १ ' → आ र म ध् य े घ ट → ए क ू ण ख च ा क च् य ा
व्या ज -स ां व ेद न श ी ल घ ट क ा ां म ध् य े (सी आद्दण आय ) वा ढ → ई व र च् य ा द्द द श ेन े ब द ल , न व ीन
समत ोल : २ आद्दण २ '.
त ळ ा श ी आ ल े ख ा त ी ल द्द ब ांद ू १ ' आद्दण २ ' श ी ज ो ड ल् य ा स ब ी आ द्द ण ए स म ा क े ट म ध् य े आ य ए स
वक्र = स म त ो ल र्प ण ा च ा स ां च द्द म ळ त ो आ द्द ण आ य आ द्द ण व् य ा ज द र ा च् य ा स् त र ा ां श ी स ां ब ांद्द ध त
आ ह े. आ य ए स व क्र च ा उ त ा र स ी आ द्द ण म ी म ध ी ल ब द ल प्र द्द त द्द ब ांद्द ब त क र त े . ख च ा क त ी ल
ए क् झ ो ज ेन स घ ट क ा म ध् य े त स ेच ज ी व ए क् स म ध् य े को णतीही व ाढ (घट ) ह ो त े आ द्द ण आ य ए स
व क्र उ ज व ी क ड े (ड ा व ी क ड े ) स र क त े .
आकृती ३.१:
ख र ां तर , व ा स् त द्द व क व् य ा ज द र ा व र ी ल ख च ा क च ी अ व ल ांद्द ब त ा अ ांश त ः ग ां त व ण ूक ी व रु न य ेत े .
व ा स् त द्द व क व् य ा ज द र ज स ज श ी व ा ढ त ज ा ई ल त स त स े न व ी न भ ा ां ड व ल ा व र क ां र्प न ी क ड ू न ख च क
क र ण े आ द्द ण न व ी न घ र ा ां व र ख च क क र ण े क म ी ह ो त े . वा र्पर हा वा स् त द्दव क व्या ज दरावर ही
अ व ल ांब ू न अ स त ो ः घ र ग त ी द्द ट क ा ऊ व स् त ू ांव र ख च क क म ी क े ल् य ा म ळ े व ा स् त द्द व क व् य ा ज द र
व ा ढ ल ा आ ह े .
ख च क आ द्द ण व ा स् त द्द व क ज ी ड ी र्प ी य ा ां च् य ा त ी ल ज ो ड ण ी ए क ू ण ख च ा क च् य ा म ॉ ड े ल म ध ू न य ेत े . व्या ज
द र ा च ी द्द व द्द श ष्ट र्प ा त ळ ी द्द द ल ी त र ए क ू ण ख च क म ॉ ड े ल व ा स् त द्द व क ज ी ड ी र्प ी च ी र्प ा त ळ ी द्द न द्द ि त
क र त े . स म ज ा व् य ा ज द र व ा ढ ल ा आ ह े . ह े व् य ा ज द र ा व र अ व ल ांब ू न अ स ल े ल् य ा ख च ा क च े त े घ ट क
क म ी क र त े . ए क ू ण ख च ा क च् य ा च ौ क ट ी त ह ी स् व ा य त्त ख च ा क च ी क र्प ा त आ ह े . आ उ ट र्प ट च ी
स म त ो ल र्प ा त ळ ी क म ी ह ो त े . व य ा म ळ े व क्र उ त ा र ख ा ल ी आ ह े : उच्च व्या जदर आद्दण कमी
व ा स् त व स क ल घ र ग त ी उ व र्प ा द न स ां ब ांद्द ध त आ ह े . munotes.in
Page 57
आय ए स-ए लएम प्रद्दतम ान - १
५७ एलएम वø:
ए ल ए म व क्र र्प ै स े र्प र व ठ ा आ द्द ण र्प ै स ा म ा ग ण ी स म ा न आ ह ेत क ी व् य ा ज द र आ द्द ण उ व र्प न् न
ज ो ड ् य ा प्र द्द त द्द न द्द ध व व आ ह ेत .र्प ै श ा ां च ी म ा ग ण ी अ श ी घ र े, क ां र्प न् य ा आ द्द ण स र क ा र अ श ी क र त ा त
ज े र्प ै श ा च ी द ेव ा ण घ ेव ा ण क र ण् य ा च े स ा ध न आ द्द ण म ू ल् य स् ट ो अ र म् ह ण ून क र त ा त . मागणी च ा
क ा य द ा आ ह ेः व् य ा ज द र व ा ढ त अ स त ा न ा , म ा ग ण ी क े ल े ल् य ा र्प ै श ा च े प्र म ा ण क म ी ह ो त े क ा र ण
व् य ा ज द र र्प ै स े ध ा र ण क र ण् य ा च ी स ां ध ी द श क द्द व त ो . ज ेव् ह ा व् य ा ज द र ज ा स् त अ स त ा त , द स र् य ा
श ब द ा ां त , म ू ल् य स् ट ो अ र म् ह ण ून र्प ै स े क म ी प्र भ ा व ी अ स त ा त . ज ेव् ह ा उ व र्प ा द न व ा ढ त े त े व् ह ा
र्प ै श ा च ी म ा ग ण ी व ा ढ त े क ा र ण र्प ै स े द ेख ी ल द्द व द्द न म य ा च े म ा ध् य म म् ह ण ून क ा म क र त ा त . ज ेव् ह ा
उ व र्प ा द न म ो ठ े अ स त े त े व् ह ा ल ो क ा ां च े उ व र्प न् न ज ा स् त अ स त े आ द्द ण म् ह ण ून च व य ा ां च् य ा
व् य व ह ा र ा स ा ठ ी ज ा स् त र्प ै स े ठ े व ू इ द्द च् छ त अ स त ा त .
एलए म वक्र (त र ल त े स ा ठ ी ए ल आ द्द ण च ल न ा स ा ठ ी ए म ) स व क उ व र्प न् न आ द्द ण व् य ा ज द र ा च् य ा
ज ो ड ् य ा ां च ा स ा र ा ां श द ेत े ज े च ल न ब ा ज ा र ा त स म त ो ल स द्द न द्द ि त क र त े - वा य आद्द ण व्या ज
द र ा म ध ी ल थ े ट स ां ब ांध .
आकृती ३.२
व र ी ल आ क ृ त ी ३ .२ म ध् य े स म त ो ल स रू क र ण े: १ आद्दण १ → 'Y → Md वा ढ वरच् य ा
द्द द श ेन े ज ा ण े → स द्द श द्द षम त , न व ी न स ां त ल न : २ आद्दण २ '. उ ज व ी क ड ी ल आ ल े ख ा म ध् य े द्द ब ांद ू १
'आद्दण २ ' ज ो ड ण् य ा द्व ा र े, एलए म वक्र = म न ी म ा क े ट व र ी ल स व क उ व र्प न् न आ द्द ण स म त ो ल व् य ा ज
द र ा ां च ी ज ो ड ण ी द्दमळ वा .
एलए म वक्रच ा उत ार वा य (Y) म ध ी ल ब द ल ा ां द्द व ष य ी स ां व े द न श ी ल त ा प्र द्द त द्द ब ांद्द ब त क र त ो .
र्प ै श ा च् य ा र्प र व ठ ् य ा त क ो ण त ी ह ी व ा ढ (घट ) झ ा ल् य ा न े ए ल ए म व क्र ख ा ल ी स र क त े .
आपली ÿगती तपासा :
१ . आ य ए स व क्र ा च ा अ थ क आ द्द ण व् य व र्प न् न त ा स् र्प ष्ट क र ा .
munotes.in
Page 58
समú आिथªक संकÐपना व उपयोजन
५८ २ . ए ल ए म व क्र च ा अ थ क आ द्द ण व् य व र्प न् न त ा स ा ां ग ा .
३.३ नाणे बाजार समतोल र्प ै श ा च ा र्प र व ठ ा ह ा आ द्द थ क क अ द्द ध क ा र ा ां द्व ा र े द्द न व ड ल ा ज ा त ो आ द्द ण व् य ा ज द र ा र्प े षम ा स् व त ांि
असत ो . अ श ा प्र क ा र े त ी उ भ् य ा र े ष ा च् य ा रु र्प ा त र े ख ा ां द्द क त ह ो त े . र्प ै स े ब ा ज ा र ा त ी ल स म त ो ल
आ क ृ त ी ३ .३ "र्प ै स ा ब ा ज ा र ा त ी ल स म त ो ल " म ध् य े द श क द्द व ल ी आ ह े . ज ेव् ह ा आ द्द थ क क र्प र व ठ ा
र्प त ध ो र ण प्र ा द्द ध क र ण ा द्व ा र े द्द न व ड ल ा ज ा त ो त े व् ह ा व् य ा ज द र ह ी अ श ी द्द क ां म त अ स त े ज ी
ब ा ज ा र र्प े ठ े त ल ा स म त ो ल ब न व त े . क ध ी क ध ी क ा ह ी द ेश ा ां म ध् य े म ध् य व त ी ब ँ क र्प ै श ा च् य ा
र्प र व ठ ् य ा स ल क्ष् य क र त े . व ैक द्द ल् र्प क र र व य ा क ें ि ी य ब ँ क ा व् य ा ज द र ा ल ा ल क्ष् य ब न द्द व ण े द्द न व ड ू
शकत ात . आ क ृ त ी ३ .३ "र्प ै स ा ब ा ज ा र ा त ी ल स म त ो ल " द ो न् ह ी ब ा ब त ी त ल ा ग ू ह ो त े ः ज र आ द्द थ क क
अ द्द ध क ा र व् य ा ज द र ा ल ा ल क्ष् य क र त े त र र्प ै स े ब ा ज ा र आ र्प ल् य ा ल ा र्प ै श ा च् य ा र्प र व ठ ् य ा च े स् त र
क ा य अ स ा व े त े स ा ां ग त े .
ए ल ए म व क्र श ो ध ण् य ा स ा ठ ी ज ेव् ह ा अ थ क व् य व स् थ े च् य ा आ उ ट र्प ट च ी र्प ा त ळ ी ब द ल त े आ द्द ण र्प ै श ा च ा
र्प र व ठ ा द्द न द्द ि त क े ल ा ज ा त ो त े व् ह ा व् य ा ज द र ा च े क ा य ह ो त े त े र्प ा ह त ो .
आकृती ३.३ " पैसा बाजारातील समतोल"
आकृती ३.४ अ मÅये "उव र्पन्न ातील बदल " व ा स् त द्द व क स क ल द ेश ा ां त ग क त उ व र्प ा द न
(जीडीर्पी ) च् य ा द ो न द्द भ न् न स् त र ा ां व र र्प ै स ा ब ा ज ा र ा त ी ल स म त ो ल च े स ां त ल न द श क व त े .
उव र्पन्न ा च्य ा उ च्च स् त रावर , र्प ै श ा च ी म ा ग ण ी उ ज व ी क ड े ह ल द्द व ल ी ज ा त े ; र्प ै श ा ां च ी म ा ग ण ी
र्प ै श ा च् य ा र्प र व ठ ् य ा इ त क ी आ ह े ह े स द्द न द्द ि त क र ण् य ा स ा ठ ी व् य ा ज द र व ा ढ त ो .
munotes.in
Page 59
आय ए स-ए लएम प्रद्दतम ान - १
५९ अ श ा प्र क ा र े , एल ए म व क्र व र च् य ा ब ा ज ू न े ख ा ल च् य ा द्द द श ेल ा स र क त आ ह े . उच्च वा स् त द्दव क
स क ल द ेश ा ां त ग क त उ व र्प ा द न उ च् च व् य ा ज द र ा श ी स ां ब ां द्द ध त आ ह े . एल ए म व क्र ब ा ज ू च् य ा प्र व य ेक
ट प्प प्प य ा वर , र्प ै स े र्प र व ठ ा ह ा र्प ै श ा च् य ा इ त क ा च अ स त ो .
आ र्प ण न ा म म ा ि व् य ा ज द र ा ब ि ल द्द क ां व ा व ा स् त द्द व क व् य ा ज द र ा ब ि ल ब ो ल त आ ह ो त क ी न ा ह ी
य ा ब ि ल अ द्य ा र्प आ र्प ण स् र्प ष्ट क े ल े ल े न ा ह ी . ख र ां त र , ज ो र्प ैस े ध ा र ण क र ण् य ा च् य ा स ां ध ी च ी
द्द क ां म त द श क द्द व त ो त ो ह ा न ा म म ा ि व् य ा ज द र आ ह े . ज ेव् ह ा आ म् ह ी ए ल एम वक्र काढत ो , त े व् ह ा
अ षम ा व र व ा स् त द्द व क व् य ा ज द र ठ े व त ो , ज स े आ क ृ त ी ३ .४ "एलए म वक्र " म ध् य े द श क द्द व ल े ल े आ ह े
म् ह ण ज ेच आ र्प ण म ह ा ग ा ई च ा द र श ू न् य अ स ल े ल् य ा अ थ क व् य व स् थ े च ा द्द व च ा र क र ी त आ ह ो त . य ा
प्र करणात , द्द फ श र स म ी क र ण ा न स ा र न ा म म ा ि आ द्द ण व ा स् त द्द व क व् य ा ज द र स म ा न आ ह ेत .
स ां र्प ू ण क द्द व श्ल ेष ण ा त च ल न व ा ढ ी च् य ा द र ा त ब द ल क े ल् य ा स ए ल ए म व क्र ब द ल े ल ह े ल षम ा त घ ेऊ न
आ र्प ण म ह ा ग ा ई च ा स म ा व ेश क रू श क त ो . र्प ै श ा च् य ा र्प र व ठ ् य ा त ब द ल द ेख ी ल ए ल ए म व क्र
बदलत ात .
आकृती ३.४ उÂपÆनामधील बदल समतोल
एल एम आ द्द ण आ य ए स व क्र य ा ां च् य ा ए क ि ी क र ण ा न े व् य ा ज द र आ द्द ण उ व र्प ा द न स म त ो ल
र्प ा त ळ ी द्द न म ा क ण ह ो ई ल आ ह े . ल षम ा त ठ े व ा क ी द ो न् ह ी स ां ब ां ध ह े व् य ा ज द र आ द्द ण आ उ ट र्प ट च े
स ां य ो ज न आ ह ेत . ह ी द ो न स म ी क र ण े स ो ड व ण े ए क द्द ि त र्प ण े स म त ो ल ठ र व त े . आकृती ३.५
म ध् य े ह े आ ल े ख ा द्व ा र े द श क द्द व ल े ग ेल े आ ह े . य ा दो न व क्र ा ांच े क्र ॉ द्द स ां ग व् य ा ज द र आ द्द ण व ा स् त द्द व क
स क ल द ेश ा ां त ग क त उ व र्प ा द न द श क द्द व ल े ल े (r*,Y*), य ा ांच े स ां य ो ज न आ ह े , ज स े क ी न ा ण े ब ा ज ा र
आ द्द ण व स् त ू ब ा ज ा र द ो न् ह ी स म त ो ल आ ह ेत .
munotes.in
Page 60
समú आिथªक संकÐपना व उपयोजन
६०
आ क ृ त ी ३ .५ : आय एस -एल एम ÿितमानामधील समतोल
तुलनाÂमक आकडेवारी:
त ल न ा व म क आ क ड े व ा र ी च े र्प र र ण ा म ह े स् र्प ष्ट क र त ा त क ी ब ा ह्य घ ट क ा ां म ध ी ल ब द ल व् य ा ज द र
आद्दण उव र्पादन ाच् य ा समत ोल र्पात ळ ीव र कसा प्र भाव र्पाडत ात . य ा प्र द्दतम ान साठी दो न
म ह त्त् व ा च े ब ा ह्य घ ट क आ ह ेत ः स् व ा य त्त ख च ा क च ी र्प ा त ळ ी (व् य ा ज द र ा म ळ े ह ो ण ा र ा क ो ण त ा ह ी ख च क
वगळत ा ) आ द्द ण व ा स् त द्द व क र्प ै श ा च ा र्प र व ठ ा . आम् ही य ा गो ष्ट ींमधी ल बदल आ उ ट र्प ट च् य ा
स म त ो ल र्प ा त ळ ी व र आ द्द ण व् य ा ज द र ा व र ग्र ा द्द फ क आ द्द ण ब ी ज ग द्द ण त र्प ण े क स े प्र भ ा द्द व त क र त ो
य ाच ा अ भ् य ास करू शक त ो .
आकृती ३ .६ अ “आय एस व क्रात ील बदल “म ध् य े द ा ख द्द व ल् य ा प्र म ा ण े स् व य ां च द्द ल त ख च ा क च् य ा
र्प ा त ळ ी त ब द ल क े ल् य ा म ळ े आ य ए स व क्र ब द ल ू श क े ल , ज र स् व ा य त्त ख च क व ा ढ ल ा त र आ य
एस वक्र ब ा ह ेर र्प ड त ो . अ थ क व् य व स् थ े च ी उ व र्प ा द न र्प ा त ळ ी व ा ढ े ल . आ म् ह ी ए ल ए म व क्र ब ा ज ू न े
ज ा त ा न ा व् य ा ज द र ा त व ा ढ ह ो त े आ द्द ण र्प ै श ा ां च् य ा ब ा ज ा र ा त ी ल स म त ो ल स द्द न द्द ि त क र त ो .
स् व ा य त्त ख च ा क त ी ल ब द ल ा ां च ा ए क स्त्र ो त म् ह ण ज े द्द व त्त ी य ध ो र ण . स् व ा य त्त ख च ा क म ध् य े स र क ा र ी
ख च ा क च ा स म ा व ेश आ ह े
munotes.in
Page 61
आय ए स-ए लएम प्रद्दतम ान - १
६१ आकृती ३ .६ अ “आय एस वक्रातील बदल “म ध् य े द श क द्द व ल् य ा प्र म ा ण े ज ी म ध् य े व ा ढ झ ा ल् य ा न े
उ व र्प ा द न आ द्द ण व् य ा ज द र ा म ध् य े व ा ढ ह ो त े .
आकृती ३.६ “आय एस वøातील बदल ”:
आकृती ३ .६ “आय एस वक्रातील बदल ” म ध् य े द ा ख द्द व ल् य ा प्र म ा ण े , खर् य ा र्प ै श ा च् य ा
र्प र व ठ ् य ा त ब द ल ा ां म ध ी ल ब द ल , एलए म वक्र बदल . ज र र्प ै श ा च ा र्प र व ठ ा क म ी झ ा ल ा त र ए ल
ए म व क्र ब द ल ू श क े ल . य ा म ळ े उ च् च व् य ा ज द र आ द्द ण क म ी उ व र्प ा द न ह ो ऊ श क त े क ा र ण ए ल
एम वक्र द्दस् थर आय एस वक्रबर ोबर ब द ल त े.
आकृती ३.७ “एल एम वøातील बदल “
िव°ीय आिण आिथªक धोरणे आिण आय एस - एल एम ÿितमान िव°ीय धोरणाचा
ÿभाव:
प्रथ म आय एस -एल ए म प्र द्द त म ा न र ा ष्ट् ि ी य उ व र्प न् न ा च् य ा स् त र ा व र स र क ा र ी ख च ा क च् य ा व ा ढ ी च् य ा
द्द व स् त ा र र त द्द व त्त ी य ध ो र ण ा च ा क स ा र्प र र ण ा म द श क द्द व त ो ह े स् र्प ष्ट क रू य ा . ह े आकृती ३ . ८
म ध् य े स् र्प ष्ट क े ल े आ ह े . स र क ा र ी ख च ा क त व ा ढ ह ो ण े ज े स् व ा य त्त स् व रू र्प ा च े आ ह े . व स् त ू व
स ेव ा ां स ा ठ ी ए क ू ण म ा ग ण ी व ा ढ व त े आ द्द ण व य ा द्व ा र े आ य ए स व क्र म ध् य े ब ा ह्य ब द ल घ ड व ू न
आणला जात ो . आ क ृ त ी त द ा ख द्द व ल् य ा प्र म ा ण े स र क ा र ी ख च ा क त व ा ढ झ ा ल् य ा म ळ े व क्र ा ां म ध ी ल
बदल IS1 वरून IS2 झ ा ल ा आ ह े . munotes.in
Page 62
समú आिथªक संकÐपना व उपयोजन
६२ ल षम ा त घ् य ा क ी द ो न आ य ए स व क्र ा ां म ध ी ल षम ैद्द त ज अ ांत र स र क ा र ी ख च ा क च् य ा व ा ढ ी च् य ा स म ा न
आ ह े स र क ा र ी ख च क ग ण क , म् ह ण ज ेच , ΔG x 1/1 -MPC ज े र ा ष्ट् ि ी य उ व र्प न् न ा म ध ी ल व ा ढ
द श क द्द व त े षम ैद्द त ज अ ांत र EK च् य ा स म ा न क े न् स च े ग ण क ÿितमान. त थाद्दर्प , आय एस -एल एम
ÿितमानम ध् य े र ा ष्ट् ि ी य उ व र्प न् न ा त व ा स् त द्द व क व ा ढ क े न ेद्द स य न ग ण क ा ां च् य ा क ा म क ा ज ा म ळ े
झ ा ल े ल् य ा EK च्य ा बर ोबरीच ी ना ही .
आकृती ३. ८ िवÖतारक िव°ीय धोरण
आ य ए स व क्र उ ज व ी क ड े स र क ल् य ा म ळ े व् य ा ज द र ा म ध् य ेह ी व ा ढ ह ो त े ज् य ा म ळ े ख ा स ग ी
ग ां त व ण ूक ी त घ ट य ेत े . ह े आकृती ३ . ८ म ध ू न द्द द स ू न य ेत े क ी , एल ए म व क्र अ र्प र र व द्द त क त
राद्दहल्य ास , न वी न आय एस2 व क्र द्द ब ांद ू ब ी य ेथ े ए ल ए म व क्र ल ा छ े द त े . अ श ा प्र क ा र े , सरकारी
ख च ा क च् य ा व ा ढ ी स ह आ य ए स -ए ल ए म प्र द्द त म ा न ा म ध् य े (ΔG) स म त ो ल ह ल द्द व ल ा ज ा त ो द्द ब ांद ू E
त े B आद्दण य ासह व्या ज ाच ा द र आर1 त े आ र2 र्प य ा त आ द्द ण उ व र्प न् न र्प ा त ळ ी Y1 त े Y2 र्प य ा त
वा ढत ो .
व् य ा ज व ा ढ ल् य ा न े ख ा स ग ी ग ां त व ण ूक ी त घ ट झ ा ल् य ा न े स ी क े च् य ा ब र ो ब र ी च े उ व र्प न् न न ष्ट झ ा ल े
आ ह े. अ श ा प्र क ा र े , CK स र क ा र ी ख च ा क त ी ल व ा ढ ी च ा र्प र र ण ा म द श क द्द व त े . अ श ा प्र क ा र े , आय
एस -एल एम ÿितमान द श क द्द व त े क ी स र क ा र ी ख च ा क म ध् य े व ा ढ ी च े द्द व त्त ी य द्द व त्त ी य ध ो र ण उ व र्प न् न
आ द्द ण व् य ा ज द र द ो न् ह ी व ा ढ व त े .
ह े ल षम ा त घ ेण् य ा स ा र ख े आ ह े क ी आ क ृ त ी ३ .८ म ध् य े द ा ख द्द व ल् य ा प्र म ा ण े क े न् स च् य ा
प्र द्द त म ा न ा म ध् य े य ेण ा र् य ा EK र्प ेषम ा आ य एस -एल एम ÿितमानम ध् य े Y1 Y2 राष्ट्ि ीय उव र्पन्न ा त
व ा ढ क े ल ी आ ह े . क ा र ण क े न् स व य ा च् य ा स ो प्प य ा ग ण क ÿितमानम ध् य े ग ृ द्द ह त ध र ल े क ी ग ां त व ण ूक
द्द न द्द ि त आ द्द ण स् व ा य त्त आ ह े , त र आय एस -एल ए म म ॉ ड े ल ख ा स ग ी ग ां त व ण ूक ी त ी ल घ ट
ल षम ा त घ ेत ो ज े स र क ा र ी ख च ा क च् य ा व ा ढ ी स ह ह ो त अ स ल े ल् य ा व् य ा ज द र ा त व ा ढ झ ा ल् य ा म ळ े
ह ो त े . म् ह ण ज ेच स र क ा र ी ख च क व ा ढ ल् य ा न े क ा ह ी ख ा स ग ी ग ां त व ण ू क व ा ढ त े . munotes.in
Page 63
आय ए स-ए लएम प्रद्दतम ान - १
६३ व य ा च प्र म ा ण े ह े द ेख ी ल स् र्प ष्ट क े ल े ज ा ऊ श क त े क ी स र क ा र ी ख च क क म ी क े ल् य ा म ळ े आ य एस
वक्र कमी होईल आद्दण एल एम वक्र बदलल ा न ाही त र व्या ज दर आद्दण उ व र्पन्न ाच ी र्पात ळ ी
दोन् ही घस रत ील . ह े ल षम ा त घ े त ल े र्प ा द्द ह ज े क ी स र क ा र अ न ेक द ा अ थ क व् य व स् थ े त ी ल म ह ा ग ा ई
द्द न य ां द्द ि त क र ण् य ा स ा ठ ी ख च क क म ी क र त े .
वाढीव िव°ीय धोरण : करांमÅये कपात:
व् य ा प्त ी व ा ढ ी च् य ा आ द्द थ क क ध ो र ण ा च े र्प य ा क य ी उ र्प ा य म् ह ण ज े क र ा ां च ी क र्प ा त ज् य ा म ळ े ल ो क ा ां च् य ा
द्द ड स् र्प ो ज ेब ल उ व र्प न् न ा त व ा ढ ह ो त े आ द्द ण ल ो क ा ां च ी म ा ग ण ी व ा ढ त े . र्पररणामी , क र ा ां म ध् य े क र्प ा त
क े ल् य ा म ळ े आ य ए स व क्र उ ज व ी क ड े व ळ त े क ा र ण आ क ृ त ी ३ .९ म ध् य े IS1 त े IS2 र्प य ा त
द श क द्द व ल े .
त थाद्दर्प , आयएस -ए ल ए म प्र द्द त म ा न म ध् य े IS1 वरुन IS2 ब द ल ल् य ा न ां त र क र क म ी झ ा ल् य ा न े
अ थ क व् य व स् थ ा स म त ो ल द्द ब ांद ू E र्प ा स ू न D र्प य ा त स र क त े आ द्द ण आ क ृ त ी ३ .८ म ध् य े स् र्प ष्ट ह ो त े
की व्या ज दर आर1 त े आ र2 र्प य ा त व ा ढ त े आ द्द ण उ व र्प न् न ा च ी र्प ा त ळ ी व ा य र्प य ा त व ा ढ त े 1 त े
वा य2. व् य ा ज द र ा त व ा ढ झ ा ल् य ा म ळ े ख ा ज ग ी ग ां त व ण ूक ी व र र्प र र ण ा म ह ो त अ स ल् य ा न े
ए ल ए च च् य ा ब र ो ब र ी च े उ व र्प न् न न ष्ट झ ा ल े आ ह े .
आकृती ३.९ वाढीव िव°ीय धोरण: कर कपातीचा ÿभाव
द स र ी क ड े , स र क ा र न े च ल न व ा ढ ी च ा द ब ा व क म ी क र ण् य ा स ा ठ ी अ थ क व् य व स् थ े म ध् य े ह स् त षम ेर्प
क े ल् य ा स ल ो क ा ांच े द्द ड स् र्प ो ज ेब ल उ व र्प न् न क म ी क र ण् य ा स ा ठ ी व ै य द्द क्त क क र ा ां च् य ा द र ा त व ा ढ क े ल ी
जाईल . व ैय द्द क्त क क र ा त व ा ढ झ ा ल् य ा न े ए क ू ण म ा ग ण ी क म ी होईल . ए क ू ण म ा ग ण ी क म ी
झ ा ल् य ा न े म ह ा ग ा ई व र द्द न य ां ि ण ठ े व ण् य ा स म द त ह ो ई ल . आयएस -ए ल ए म व क्र प्र द्द त म ा न ा ां द्व ा र े ह े
द श क द्द व ल े ज ा ऊ श क त े .
चलनिवषयक धोरण भूिमका: आिथªकखाýी िÖथरता आहे आय एम कवª मॉडेल
माÅयमातून खुलासा:
य ो ग् य त े ब द ल क रू न च ल न द्द व ष य क ध ो र ण ा च् य ा म ा ध् य म ा त ू न स र क ा र आ द्द थ क क र्प ा त ळ ी व र
प्र भा व ट ा क ू श क त े . प्र स् त त आ द्द थ क क र्प र र द्द स् थ त ी न स ा र आ द्द थ क क ध ो र ण द्द व स् त ा र ा व म क द्द क ां व ा munotes.in
Page 64
समú आिथªक संकÐपना व उपयोजन
६४ स ां क द्द च त द ेख ी ल अ स ू श क त े . आय एस -एल एम प्र द्दतम ान ाच ा द्दव स् त ार आद्दण द्दशस्त बद्
आ द्द थ क क ध ो र ण ा ां च ा प्र भ ा व द श क द्द व ण् य ा स ा ठ ी व ा र्प र ल ा ज ा ऊ श क त ो .
र्प ै श ा च् य ा र्प र व ठ ् य ा त ब द ल क े ल् य ा स ए ल ए म व क्र ब द ल ू श क त ो ; र्प ै श ा च् य ा र्प र व ठ ् य ा त ी ल
द्द व स् त ा र ा न े त े उ ज व ी क ड े ह ल व त े आ द्द ण र्प ै श ा च् य ा र्प र व ठ ् य ा त घ ट झ ा ल् य ा म ळ े त े ड ा व ी क ड े
झ क त े .
स म ज ा अ थ क व् य व स् थ ा म ांद ी च् य ा स ा व ट ा त अ स ेल त र , सरकार (आ र्प ल् य ा म ध् य व त ी ब ँ क े च् य ा
म ा ध् य म ा त ू न ) अ थ क व् य व स् थ े ल ा म ांद ी त ू न ब ा ह ेर क ा ढ ण् य ा स ा ठ ी द्द व स् त ा र र त आ द्द थ क क ध ो र ण
स् वी क ा र त े . अ श ा प्र क ा र े त े अ थ क व् य व स् थ े त ी ल र्प ै श ा च ा र्प र व ठ ा व ा ढ द्द व ण् य ा स ा ठ ी उ र्प ा य य ो ज न ा
करत ात . र्प ै श ा च् य ा र्प र व ठ ् य ा त व ा ढ , त र ल त े च ी र्प स ां त ी च ी द्द स् थ त ी द्द क ां व ा उ व क र र त र्प ै श ा ां च ी म ा ग ण ी
य ा म ळ े व् य ा ज द र ा त घ ट ह ो ई ल .
क म ी व् य ा ज ा त उ द्य ो ज क ा ां क ड ू न अ द्द ध क ग ां त व ण ूक ह ो ई ल . अ द्द ध क ग ां त व ण ूक ी म ळ े ए क ू ण मागणी
आ द्द ण उ व र्प न् न व ा ढ े ल . य ा च ा अ थ क अ स ा ह ो त ो क ी र्प ै श ा च् य ा र्प र व ठ ् य ा म ध् य े द्द व स् त ा र ा स ह ए ल
ए म व क्र उ ज व ी क ड े स र क त ज ा ई ल . र्पररणामी , आ क ृ त ी ३ .१० म ध् य े द श क द्द व ल् य ा प्र म ा ण े
अ थ क व् य व स् थ ा स म त ो ल द्द ब ांद ू E र्प ा स ू न D र्प य ा त ज ा ई ल , य ा सह व्या ज दर r1 त े r2 र्प य ा त
घ स र े ल आ द्द ण र ा ष्ट् ि ी य उ व र्प न्न Y1 वरून Y2 र्प य ा त व ा ढ े ल . अ श ा प्र क ा र े , आय एस -एल एम
प्र द्द त म ा न द श क द्द व त े क ी र्प ै श ा च् य ा र्प र व ठ ् य ा त व ा ढ झ ा ल् य ा म ळ े व् य ा ज द र क म ी ह ो त ो आ द्द ण
उ व र्प न् न व ा ढ त े .
आय एस -एल ए म प्र द्द त म ा न र्प ैश ा च् य ा र्प र व ठ ् य ा त ी ल द्द व स् त ा र ा म ळ े व स् त ू आ द्द ण स ेव ा ां च् य ा ए क ू ण
म ा ग ण ी त व ा ढ ह ो त े . अ श ा प्र क ा र े आ र्प ण र्प ा द्द ह ल े आ ह े क ी र्प ै श ा च् य ा र्प र व ठ ् य ा त व ा ढ झ ा ल् य ा न े
व्या ज दर कमी होत ो , ज् य ा म ळ े ग ां त व ण ूक ी च ी अ द्द ध क म ा ग ण ी व ा ढ त े . ग ण ा क ा र प्र द्द क्र य ेद्व ा र े
ग ां त व ण ूक ी च ी म ा ग ण ी व ा ढ ल् य ा स ए क ू ण म ा ग ण ी आ द्द ण र ा ष्ट् ि ी य उ व र्प न् न ा म ध् य े म ो ठ ् य ा प्र म ा ण ा त
व ा ढ ह ो त े .
आकृती ३.१०: Óयाज दर आिण उÂपÆना वर पैशा¸या पुरवठ्यात िवÖताराचा पåरणाम munotes.in
Page 65
आय ए स-ए लएम प्रद्दतम ान - १
६५ अ थ क व् य व स् थ े ल ा ज र म ह ा ग ा ई च ा ि ा स ह ो त अ स ेल त र स र क ा र त े त र्प ा स ू न र्प ा ह त े . म ग स ेंि ल
ब ँ क े न े क ड क द्द क ां व ा आ क ां च न ा व म क आ द्द थ क क ध ो र ण स् व ी क ा र ल े र्प ा द्द ह ज े . म ह ा ग ा ई व र द्द न य ां ि ण
ठ े व ण् य ा स ा ठ ी द ेश ा त ी ल स ेंि ल ब ँ क ख ल् य ा ब ा ज ा र ा त ब ॉ न् ड ् स द्द क ां व ा स र क ा र ी द्द स क् य र र ट ी ज च ी
द्द व क्र ी क रु न ख ल् य ा ब ा ज ा र ा त र्प ै श ा च ा र्प र व ठ ा क म ी क रू श क त े आ द्द ण व य ा ब द ल् य ा त ह े ब ा ँ ड
ख र े द ी क र ण ा र् य ा ां क ड ू न च ल न द्द न ध ी द्द म ळ त ो . अ श ा प्र क ा र े ब ँ द्द क ां ग प्र ण ा ल ी त ी ल त र ल त ा क म ी
क र त ा य ेऊ श क त े .
म ह ा ग ा ई द्द व रू द् ल ढ ा द ेण् य ा स ा ठ ी र्प ै श ा ां च ा र्प र व ठ ा क म ी क र ण् य ा स ा ठ ी स ें ि ल ब ँ क ब ँ क ा ां च े र ो ख
र ा ख ी व प्र म ा ण ह ी व ा ढ व ू श क त े . ज ा स् त र ो ख र ा ख ी व प्र म ा ण ह े स ू द्द च त क र त े क ी ब ँ क ा ां न ा अ द्द ध क
र ो ख र ा ख ी व ठ े व ण े आ व श् य क आ ह े . र्पररणामी , ब ँ क ा ां क ड े अ स ल े ल ी र ो ख स ा ठ ा क म ी ह ो त ो
ज् य ा म ळ े त े र्प त र्प र व ठ ा क र ण् य ा स भ ा ग र्प ा ड त ा त . य ा अ थ क व् य व स् थ े त ी ल र्प ै श ा ां च ा र्प र व ठ ा क म ी
होत आ ह े .
महागाई िवłĦ लढा देÁयासाठी आकुंचनाÂमक चलनिवषयक धोरण:
अ श ा प्र क ा र े , आय एस -एल ए म प्र द्द त म ा न ा च ा व ा र्प र क रू न ह े द श क द्द व ल े ज ा ऊ श क त े क ी
र्प ै श ा च् य ा र्प र व ठ ् य ा त घ ट झ ा ल् य ा म ळ े ए ल ए म व क्र ख ा ल च् य ा द्द द श ेन े स र क े ल आ द्द ण व् य ा ज
द र ा त व ा ढ ह ो ई ल त स ेच उ व र्प न् न ा च् य ा र्प ा त ळ ी त घ ट ह ो ई ल . व्या जदरात वा ढ , ज् य ा म ळ े
ग ां त व ण ूक ी च ी म ा ग ण ी आ द्द ण ख र्प म ा ग ण ी क म ी ह ो ई ल आ द्द ण म ह ा ग ा ई व र द्द न य ांि ण ठ े व ण् य ा स
मदत ह ोईल .
३.४ सारांश १ . आय एस -एल एम प्र द्दतम ान , ज्यात "ग ां त व ण ूक -बचत " (आय एस ) आद्दण " त रल त ा
प्र ा ध ा न् य र्प ै श ा च ा र्प र व ठ ा (द्द ल द्द क् व द्द ड ट ी प्र े फ र न् स ी -मनी सप्प ला य )" (एल एम ) आ ह े त े ए क
क े न ेद्द श य न स म ग्र ल षम ी अ थ क श ा ि ी य प्र द्द त म ा न आ ह े ज् य ा म ध् य े आ द्द थ क क व स् त ू ांच े ब ा ज ा र क ज क munotes.in
Page 66
समú आिथªक संकÐपना व उपयोजन
६६ द ेण ा र् य ा ब ा ज ा र ा श ी क स े स ांव ा द स ा ध त े . (एलए म ) ह े द श क द्द व त े . व ा स् त द्द व क ह े उ व र्प ा द न
आ द्द ण व् य ा ज द र य ा ां च् य ा त ी ल स ां ब ां ध द श क व त े .
२ . आयएस वक्र (ग ां त व ण ूक ी स ा ठ ी आ य आ द्द ण ब च त ी स ा ठ ी ए स ) उव र्पन्न आ द्दण व्या ज
द र ा च् य ा स व क ज ो ड ् य ा ांच ा स ा र ा ांश द ेत े ज े व ा य (Y) आद्दण व्या ज दराच्य ा दरम् य ानच्य ा
ब ा ज ा र ा च् य ा व् य व य य स ां ब ांध ा त ब ी अ ँ ड ए स (B & S) → म ा क े ट म ध ी ल स म त ो ल
स द्द न द्द ि त क र त े .
३ . एल एम वक्र (त र ल त े स ा ठ ी ए ल आ द्द ण च ल न ा स ा ठ ी ए म ) स व क उ व र्प न् न आ द्द ण व् य ा ज
द र ा च् य ा ज ो ड ् य ा ां च ा स ा र ा ांश द ेत े ज े च ल न ब ा ज ा र ा त स म त ो ल स द्द न द्द ि त क र त े त स ेच Y
आ द्द ण व् य ा ज द र ा म ध ी ल थ े ट स ां ब ांध द श क द्द व त े .
४ . द ो न व क्र म् ह ण ज ेच आ य ए स आ द्द ण ए ल ए म छ े द न े म् ह ण ज े व् य ा ज द र आ द्द ण व ा स् त द्द व क
स क ल द ेश ा ां त ग क त उ व र्प ा द न , (r*, Y*) य ा ां न ी द श क द्द व ल ा ज ा त ो . र्प ै स ा ब ा ज ा र आ द्द ण व स् त ू
ब ा ज ा र द ो न् ह ी स म त ो ल आ ह ेत .
५ . द्दव स् त ा र क आ द्द ण आ क ां च न क ा र ी द्द व त्त ी य आ द्द ण आ द्द थ क क ध ो र ण ा ांम ळ े आ य एस आद्दण ए ल
ए म व क्र ब द ल ू श क त ा त .
३.५ ÿij १ . आ य ए स व क्र च् य ा व् य व र्प त्त ी च ी च च ा क क र ा .
२ . ए ल ए म व क्र च् य ा व् य व र्प न् न त े च े स् र्प ष्ट ी क र ण द्य ा .
३ . व स् त ू आ द्द ण र्प ै श ा च् य ा ब ा ज ा र ा त स म त ो ल क स ा स ा ध ल ा ज ा त ो त े स म ज ा व ू न स ा ां ग ा .
४ . आय ए स व क्र व र ी ल द्द व त्त ी य ध ो र ण ा त झ ा ल े ल् य ा ब द ल ा ांच ा र्प र र ण ा म स् र्प ष्ट क र ा .
५ . र्प ै स ा ब ा ज ा र स म त ो ल य ा व र च ल न द्द व ष य क ध ो र ण ा त ी ल ब द ल ा ांच ा र्प र र ण ा म स् र्प ष्ट क र ा .
*****
munotes.in
Page 67
६७ ÿकरण ३
३अ
आयएस-एलएम ÿितमान- २
ÿकरण रचना
३ऄ.० ईद्दिष्टे
३ऄ.१ प्रस्तावना
३ऄ.२ द्दस्थरीकरण धोरणे
३ऄ.३ द्दस्थरीकरण धोरण ऄथथ
३ऄ.४ द्दस्थरीकरण धोरणाचे मूळ
३ऄ.५ द्दस्थरीकरण धोरणाचे भद्दवतव्य
३ऄ. ६ प्रसारण यंत्रणा अद्दण गदीचे पररणाम
३ऄ.७ ईत्पादन अद्दण धोरणांची संद्दमश्र रचना
३ऄ.८ धोरणांची संद्दमश्रता – काये
३ऄ.९ द्दवशेष द्दवचार
३ऄ.१० भारतातील अय एस एल एम
३ऄ.११ १९८० पासून भारतीय ऄथथव्यवस्थेचे समग्र अद्दथथक द्दवश्लेषण
३ऄ.१२ सारांश
३ऄ.१३ प्रश्नसंच
३अ.० उिĥĶे देश धोरणांचे तसेच कॉपोरेट पातळी मागे ऄसणारे सैद्ांद्दतक तकथ पूणथपणे अत्मसात
करण्यासाठी द्दवद्यार्थयाांना सक्षम करणे.
कठीण अद्दथथक धोरणांचे द्दवश्लेषण करण्यासाठी ईपयुक्त ऄशा मूलभूत समग्रलक्षी
संकल्पना ऄभ्यासणे.
३अ.१ ÿÖतावना वाढ, द्दस्थरता अद्दण द्दवतरण ही ऄथथशास्त्राची तीन प्रमुख तत्वे अहेत. ऄथथशास्त्र एकट्या
भौद्दतक कल्याणाशी संबंद्दधत ऄसल्याने, वास्तद्दवक राष्ट्रीय ईत्पन्नातील वाढ , द्दस्थरता
(ऐवजी ऄद्दस्थरता ) वास्तद्दवक राष्ट्रीय ईत्पन्नातील चढ -ईतारांच्या बाबतीत द्दकंवा
बेरोजगारीच्या दरामध्ये (दोन जोडले जातात ओकुनचा कायदा) अद्दण (सामान्य) द्दकंमत
पातळी (महागाइ / घसरण) अद्दण घरगुती ईत्पन्नाच्या द्दवतरणाच्या बाबतीत द्दवतरण . सवथ
देशांनी वाढीचा दर, ईच्च द्दस्थरता, अद्दण समान नसले तरी द्दवतरणाचे लक्ष्य घ्यावे ऄशी munotes.in
Page 68
समú आिथªक संकÐपना व उपयोजन
६८ ऄथथशास्त्रज्ांनी द्दशफारस केली अहे. तथाद्दप, बहुतेक ऄथथशास्त्रज्ांचा ऄसा द्दवश्वास अहे की
वाढ अद्दण द्दकंमत द्दस्थरता ही ऄल्पावधीत (द्दफद्दलपची वक्र) द्दवसंगत ईिीष्टे अहेत अद्दण
ऄशा प्रकारे या दोघांचा हा एक वादद्दववादाचा मुिा अहे.
प्रद्दसद् कुझनेटची वक्र सूद्दचत करते की वाढ अद्दण आद्दच्ित ईत्पन्नाचे द्दवतरण नेहमीच
सरकत नाही. हा धडा स्थीरकरण धोरणांच्या वापराद्वारे अद्दथथक चढईतार अद्दण त्यांचे
देखरेखीचा मुिा यावर लक्ष देते. अम्ही या चढ -ईतारांची खोली अद्दण प्रसार अद्दण
संबंद्दधत धोरणांच्या वास्तद्दवक वापराचे परीक्षण करण्यासाठी अद्दथथक चढ-ईतार ऄसलेल्या
वेळ माद्दलकेच्या अकडेवारीवर अद्दण द्दनवडलेल्या देशांमध्ये द्दस्थरता ऄसणार् या धोरणांच्या
द्दनदेशकांचे द्दवश्लेषण करतो. अम्ही या धोरणांच्या मूळ मयाथदा देखील हायलाआट करतो की
व्यवसाय चक्रात द्दशकवण देण्यामध्ये त्यांची योग्य भूद्दमका कमी अहे.
आिथªक चढउतार:
अद्दथथक चढईतार फक्त वाढ द्दकंवा अकुंचन प्रद्दतद्दनद्दधत्व करणारी एक देशाच्या राष्ट्रीय
ईत्पन्न पातळी चढईतार अहेत. बाजाराची ऄथथव्यवस्था द्दस्थर नसते. ते बदलती अहे.
राष्ट्रीय ईत्पन्नात वाढ म्हणजे ऄथथव्यवस्था वाढत अहे, तर राष्ट्रीय ईत्पन्नामध्ये घट
म्हणजे ऄथथव्यवस्था घटत अहे. बाजारातील ऄथथव्यवस्थेत अद्दथथक चढईतारांचे वणथन
करणारे सध्याचे अद्दथथक प्रद्दतमान म्हणजे व्यवसाय चक्र.
व्यवसाय चक्र अद्दथथक चढईतार, अकुंचन अद्दण त्या दरम्यानच्या बदलांचे कालावधी
वणथन करणारे अद्दथथक चढईतारांचा एक नमुना अहे. जर अपण या कालावधीला
अलेखाच्या माध्यमातून सादर केले तर अपल्याला द्दशखरे अद्दण कुंड, चढ-ईतार
द्ददसतील.
अद्दथथक ईतार-चढाव ही जीवनाची वास्तद्दवकता अहे (शम्पीटर, १९३९) सवथ देशांमध्ये या
गोष्टींचा सामना करावा लागला अहे. परंतु तेजी अद्दण मंद्दद सवथ देशांमध्ये नेहमीच एकद्दत्रत
होत नसल्या अहेत अद्दण लांबी द्दकंवा मोठेपणा दोन्ही एकसमान नसले अहेत. सारणी १
द्दनवडलेल्या देशांसाठी द्दनवडक वषाांसाठी माद्दहती प्रदान करते, जसे की भारत, चीन,
मलेद्दशया, जी -७ देश अद्दण जगासह काही महत्त्वपूणथ समग्रलक्ष्यी ऄथथशास्त्रीय चल (ईदा.
वाढीचा दर, बेरोजगारी दर अद्दण महागाइ दर)
गेल्या ३४ वषाथत (१९६४-१९९७) त्या कालावधीत सरासरी द्दवकास दर या देशांमधील
सरासरी द्दवकास दर ऄनुक्रमे २.२% अद्दण ६.७ टक्क्यांसह प्रमाद्दणत द्दवचलनासह,
युकेमध्ये २.3% अद्दण चीनमध्ये ९.२ टक्क्यांच्या दरम्यान चढईतार झाला अहे. संपूणथ
जगासाठी, वाढीचा सरासरी दर ३.७% होता. तर प्रमाद्दणत द्दवचलन १.४% होते अद्दण
ते प्रमाण ३८% अहे. हे जागेवर अद्दण वेळेवर बर् याच प्रमाणात ऄद्दस्थरतेचे संकेत देते.
माद्दहतीनुसार द्दवकास दर, बेरोजगारी दर अद्दण महागाइ दर हे व्यवसाय चक्रांची ईपद्दस्थती
अद्दण खोली यावर अणखी प्रकाश टाकते. या अकडेवारीवरून ऄसेही द्ददसून अले अहे
की, देशांमध्ये द्दवकास दरात जास्तीत जास्त चढईतार चीनमध्ये, द्दिटनमधील
बेरोजगारीच्या दरात अद्दण भारतातील महागाइ दरामध्ये होते. munotes.in
Page 69
अयएस-एलएम प्रद्दतमान- २
६९ भारतात, १९७९-८० च्या दुष्ट्काळ (जेव्हा कृषी ईत्पादनात १२% घट झाली) सवाथत
खराब नकारात्मक द्दवकास दर ६% होता अद्दण १९८० च्या ईत्तराधाथतील सौम्य
सुधारणा-प्रेररत समृद्ी (जेव्हा औद्योद्दगक ईत्पादन वाढले तेव्हा १९८८-८९ मध्ये द्दवत्त,
द्दवमा, ररऄल आस्टेट अद्दण व्यवसाय सेवांचे ईत्पादन ११.४% नी वाढले अहे.
जगातील ऄत्यंत चढईतारांची काही ठळक ईदाहरणे खाली द्ददली अहेत:
१९२९-३३ ची महामंदी सवथ देशांमध्ये बर् यापैकी होती. या चार वषाांत जीडीपी
ऄमेररकेत सुमारे २९ टक्क्यांनी, ऑस्रेद्दलयामध्ये २२%, चेकोस्लोवाद्दकयामध्ये
१८%, जमथनीत १६%, फ्रान्स अद्दण हंगेरीमध्ये ११%, स्वीडनमधील ९%
टक्क्यांनी घसरला. यूके मध्ये ६% अद्दण आतर. त्या ऄनुषंगाने बेरोजगारीचे दर जास्त
होते अद्दण बर् याच देशांमध्ये घसरणीचे प्रमाण बरेच जास्त होते.
१९२० च्या दशकात जमथनी, हंगेरी, ऑद्दस्रया अद्दण पोलंड यासह ऄनेक युरोद्दपयन
देशांमध्ये अद्दण ऑगस्ट १९४५ ते जुलै १९४६ दरम्यान पुन्हा हंगेरीच्या
हायपरआन््लेशनने (युगानुयुगीन महागाइचा त्रास) ओढवला. ऄजेद्दटना, बोद्दलद्दव्हया,
िाझील, द्दनकारागुअ, यासह ऄनेक लॅद्दटन ऄमेररकन देश. पेरू अद्दण युक्रेनला
१९८० अद्दण १९९० च्या दशकात या अजाराने ग्रासले होते.
१९७४-७५ अद्दण १९७९-८२ या काळात झालेला स्टॅग्लेशन संपूणथ जगात
बर् यापैकी व्यापक होता. ईदाहरणाथथ, जागद्दतक ईत्पन्नात वाढ १९७३ मधील ५.८
टक्क्यांवरून १९७५ मध्ये ०.७ टक्क्यांवर अद्दण १९७८ मध्ये ४.१ टक्क्यांवरून
१९८२ मध्ये ०.४ टक्क्यांपयांत घसरली. जागद्दतक चलनवाढीचा दर या सवाांमध्ये
दोन ऄंकी पातळीवर राद्दहला . वषे. यूएस अद्दण यूकेसह बर् याच देशांमध्ये यापैकी
बर् याच वषाांत नकारात्मक वाढीचा दर होता अद्दण बाकीच्यांनी या सवथ वषाांत त्यांच्या
संबंद्दधत दरापेक्षा कमी होता. बहुतेक देशांमध्ये दोन-ऄंकी चलनवाढीचा दर द्दकंवा
ईच्च एक-ऄंकी दर सहन करावा लागला होता.
१९५० अद्दण १९६० च्या दशकात जपानमध्ये वेगाने वाढणारी भरभराट झाली. जपानी
ऄथथव्यवस्था सध्या एका दशकापासून मंदीचा त्रास सहन करीत अहे. १९६० च्या
दशकात (१९६७ वगळता जेव्हा द्दतच्यात सवाथत वाइट कोंडी झाली होती) अद्दण १९८०
अद्दण १९९० च्या दशकात चीनने तुलनेने ईच्च वाढीचा दर (दोन-ऄंकी पातळी)
ऄनुभवला होता. १९७९-८२ च्या काळात महामंदीनंतर ऄमेररकेला सवाथत वाइट मंदी
सोसावी लागली पण १९९० च्या दशकात बहुतेक वेळेस योग्य कामद्दगरी केली.
१९५६-५७, १९६४-६५, १९७२-७३ अद्दण १९७९-८० (जास्तीत जास्त .0.०%)
अद्दण १९८८-८९ मध्ये जास्तीत जास्त १० टक्के वाढीचा भारताचा नकारात्मक द्दवकास
दर अहे. दद्दक्षण-पूवथ अद्दशयाइ देशांपैकी बहुतेकांनी १९८६ ते १९९६ दरम्यान नुकत्याच
झालेल्या अद्दथथक संकटाला धरुन जाण्यासाठी ईच्च द्दवकास दर साध्य केला होता.
युरोद्दपयन देशांमधील वाढीचा दर स्टेगद्दफलेशन (१९७४-७५, १९७९-८२) तसेच १९९०
च्या सुरुवातीच्या काळात द्दकंवा एकतर नकारात्मक द्दकंवा कमी होता. munotes.in
Page 70
समú आिथªक संकÐपना व उपयोजन
७० अद्दफ्रकन देश अद्दण लॅद्दटन ऄमेररकन देशांमध्ये त्याहूनही ऄद्दधक वाइट चक्रे अहेत.
१९६४ मध्ये जगातील सवाथद्दधक द्दवकास दर ६.२% होता अद्दण १९८२ मध्ये सवाथत कमी
०.४% होता. सवथसाधारणपणे १९८० अद्दण १९९० च्या दशकात बर् याच देशांमध्ये
तुलनेने चांगली कामद्दगरी केली गेली होती.
२००१ च्या सुरुवातीपासूनच, जगातील बहुतेक प्रदेशांमध्ये मंदीचा सामना करावा लागत
अहे, जो नकारात्मक द्दवकास दरापेक्षा द्दवकास दरात घसरण अहे. १९३० च्या दशकाच्या
सुरुवातीच्या महामंदीसारखी ही मंदी अद्दण ७० च्या दशकाच्या ईत्तराधाथतील अद्दण ८०
च्या दशकाच्या सुरुवातीच्या काळातील पडझड सवथच देशात पसरली अहे. तथाद्दप,
बहुतेक देशांमध्ये महागाइचा दर ऄलीकडे ऄगदी माफक अहे.
बेरोजगारी अद्दण महागाइ डेटा (पॅनेल बी अद्दण सी, सारणी १) व्यवसाय व्यवसायाची
पुनरावृत्ती पुन्हा दशथद्दवतात. अथथर ओकुनच्या कायद्यानुसार, बेरोजगारीची अकडेवारी ही
केवळ द्दवकास दराची अरसा प्रद्दतमा अहे. १९६४-२००० दरम्यानचा सरासरी महागाइचा
दर जमथनीमध्ये ३.२ टक्क्यांपयांत अद्दण भारतात ९.१ टक्क्यांच्या दरम्यान चढ-ईतार
झाला. प्रमाद्दणत द्दवचलन ऄनुक्रमे १.८अद्दण २.८ टक्के होता. जगातील अकडेवारी
ऄनुक्रमे ११.१ टक्के अद्दण ५.९ टक्के होती. ऄशाच प्रकारे महागाइचे प्रमाण द्दवचलनही
बर् यापैकी जास्त होते.
वास्तद्दवक जीडीपीमधील चढ -ईतार नेहमीच देशांमध्ये संकाद्दलत होत नाहीत. द्दवशेषतः
जपानने १९५० अद्दण १९६० च्या दशकात तुलनेने ईच्च अद्दथथक वाढ केली होती, परंतु
१९९० च्या दशकात याचा फारसा त्रास झाला . याईलट चीन, मलेद्दशया, भारत अद्दण
ऄमेररकेनेही १९८० अद्दण १९९० च्या दशकात चांगले कामद्दगरी केली.
तĉा ३ अ १: आिथªक चढउतार (ट³केवारी):
ľोत: अयएमएफ: अंतरराष्ट्रीय द्दवत्तीय सांद्दययकी, द्दवद्दवध मुिे.
* १९६४-१९९७ कालावधीसाठी. ** १९६४-१९९७/ ८५-८६-९८ कालावधीसाठी . ***
१९६४-२००० कालावधीसाठी . munotes.in
Page 71
अयएस-एलएम प्रद्दतमान- २
७१ या चढ-ईतारांमागील मूलभूत घटक म्हणजे एकूण मागणी (एडी) अद्दण / द्दकंवा एकूण पुरवठा
(एएस) मध्ये धक्का. हे एक द्दकंवा ऄद्दधक एक्झोजेनस व्हेररएबल्स (धोरणात्मक वा
ऄधोरणात्मक) मधील बदल अद्दण द्दनणथय घेणार् यांच्या वतथनात्मक मापदंडांमुळे ईववू
शकते. ग्राहक, पुरवठादार अद्दण कंपन्या. एकूण मागणीवर पररणाम करणारे ऄधोरणात्मक
चलामध्ये ईपभोग, गुंतवणूक, द्दनयाथत अद्दण अयात या स्वायत्त घटकांचा समावेश अहे,
ज्यायोगे, देशांतगथत अद्दण परदेशी दोन्ही ग्राहक अद्दण कंपन्यांच्या अत्मद्दवश्वास अद्दण
ऄपेक्षांद्वारे मागथदशथन केले जाते. एकूण पुरवठ्यावर लागू होणार् या धोरणात्मक वा
ऄधोरणात्मकमध्ये हवामान / पावसाळा, द्दनद्दवष्ठ वस्तूंच्या द्दकंमती, कच्चा माल अद्दण
मध्यवती वस्तू, प्रदूषण अद्दण पयाथवरणाच्या द्दनयमांद्दवषयीची ऄट, भद्दवष्ट्यातील
द्दकंमतींबिल व्यवसायाच्या ऄपेक्षा, घटक पुरवठा, तंत्रज्ान, नवीन नैसद्दगथक संसाधनांचा
शोध आत्यादींचा समावेश अहे. .
एकूण मागणीच्या धोरणात्मक चलामध्ये पैसे पुरवठा (द्दकंवा ईच्च शक्तीचे पैसे), सरकारी
खचथ, कर अकारणी अद्दण हस्तांतरणाची देयके अद्दण परकीय चलन दर, दर अद्दण कोटा
यांचा समावेश अहे. वगथद्दमत्र (पुरवठा करणारे) ऄसा द्दवश्वास करतात की थेट कर (वैयद्दक्तक
अयकर, कॉपोरेट कर अद्दण बचत अद्दण गुंतवणूकीवरील सूट) एएसला तसेच ईत्तेजन /
द्दडसस्रेंटीव्हद्वारे ऄद्दधक श्रम पुरवठा करण्यासाठी अद्दण ऄद्दधक द्दकंवा कमी गुंतवणूकीवर
पररणाम करतात .
एकूण मागणीला प्रभाद्दवत करणार्या वतथनात्मक मापदंडांमध्ये ईपभोगणे / बचत करणे,
गुंतवणूक करणे अद्दण अयात करणे, गुंतवणूकीची अद्दण पैशांच्या मागणीची व्याज
संवेदनशीलता, अयात व द्दनयाथतीची द्दकंमत लवद्दचकता आ. कामगारांचा द्दवश्रांती-काम
प्राधान्य, जोखीम अद्दण न्याकडे कंपन्यांचा दृद्दष्टकोन, औद्योद्दगक संबंध अद्दण दंगा
आत्यादी वतथनात्मक मापदंडांची स्थापना करतात जी एकूण पुरवठ्यावर पररणाम करतात.
वतथनात्मक मापदंड ऄल्पावधीत बर् यापैकी द्दस्थर ऄसताना, धोरणात्मक वा ऄधोरणात्मक
चल ऄल्पावधीत बदलतात . ऄशाप्रकारे, एकूण मागणी अद्दण एकूण पुरवठ्यामधील बदल
थोड्या काळामध्येदेखील द्दवद्दवध घटकांमुळे होउ शकतात अद्दण त्यापैकी कोणत्याही
एकापेक्षा जास्त द्दवद्दशष्ट संकुद्दचततेस द्दकंवा पुनप्राथप्तीस कारणीभूत ठरू शकते.
तेल द्दनयाथतदारांनी (ओपेक) काटेल तयार केल्याने हे रखडले गेले अद्दण त्यामुळे तेलपुरवठा
मयाथद्ददत झाला अद्दण कच्च्या तेलाच्या द्दकंमतीत लक्षणीय वाढ झाली. ईजेच्या द्दकंमतीतील
वाढीमुळे संपूणथ जगातील सवथ वस्तूंच्या ईत्पादन द्दकंमतीत वाढ झाली. कंपन्यांना त्यांच्या
द्दकंमती जॅक करण्यास भाग पाडले गेले अद्दण म्हणून एएस वक्र वरच्या द्ददशेने सरकले. हा
प्रद्दतकूल पुरवठा धक्का अहे, ईत्पादन कमी हो त ऄसताना द्दकंमती वाढल्या अहेत. याचा
पररणाम म्हणून जगाने प्रथमच एकाच वेळी बेरोजगारी अद्दण महागाइच्या दोन दु: खाचा
ऄनुभव घेतला.
१९२० च्या दशकात युरोपचे ऄद्दत महागाइ युद् वेळेच्या नुकसानीमुळे अद्दण पुनबाांधणीमुळे
होते, ज्यामुळे भारी कजथ होते. जेव्हा कजथ द्दटकाव नसते तेव्हा त्या देशांनी ईच्च-शक्ती (पैश)
पैशांमध्ये (अद्दण त्याद्वारे पैशाचा पुरवठा) ऄद्दधकाद्दधक वाढवून तूट द्दवत्तपुरवठा करण्यास
सुरवात केली अद्दण ऄद्दत महागाइला जन्म द्ददला. लॅद्दटन ऄमेररकेची ऄद्दत महागाइ कजाथच्या munotes.in
Page 72
समú आिथªक संकÐपना व उपयोजन
७२ माध्यमातून वाढण्याच्या प्रयत्नांमुळे होते अद्दण जेव्हा कजथ ऄस्वस्थ होते, तेव्हा काही
देशांमध्ये बाह्य कजाथच्या संकटात सापडले अद्दण त्या सवाांनी ऄद्दत महागाइ ईववणार् या
चलनच्या ऄत्यद्दधक िपाइचा ऄवलंब केला. हे सवथ ऄद्दत महागाइ ईच्च-शक्तीच्या पैशात
द्दततकीच ईच्च वाढीसह होते हे सांगण्याची गरज नाही.
१९८० अद्दण १९९० च्या समृद्ीचे श्रेय जागद्दतकीकरणाच्या प्रसारास, तांद्दत्रक प्रगतीस
अद्दण द्दस्थर धोरणांच्या योग्य हाताळणी करणार्यास द्ददले जाउ शकते. ज्या देशांनी व्यापार
अद्दण अंतरराष्ट्रीय भांडवलाचे ईदारीकरण केले, ते आतरांपेक्षा वेगाने वाढले. दद्दक्षण-पूवथ
अद्दशयाइ देश अद्दण चीन या कल्पनेला पुरेसे पुरावे देतात.
यूएसएसअरचा पतन अद्दण अद्दफ्रकन देशांचा खराब ऄनुभव यास ऄद्दतररक्त अधार
देतात. ईत्तर ऄमेररकन, जपानी अद्दण युरोद्दपयन प्रदेशांमधून कमी द्दकमतीच्या अद्दशयाइ
अद्दण लॅद्दटन ऄमेररकन प्रदेशांमध्ये ईत्पादन अधार बदलल्यामुळे महागाइ कमी होण्यास
जगभर मदत झाली अहे. दूरसंचार अद्दण संगणकीकरणाची भरती या पारंपाररक
ईद्योगांमधून ज्ान-अधाररत ईद्योग अद्दण सेवांकडे रचनात्मक बदल झाला. या तेजीची
घसरण अद्दण १९९७ च्या अद्दशयाइ अद्दथथक संकटांना कारणीभूत ठरणार्या परकीय
चलनात होणारी ऄटकळ ही सध्याच्या वाढीतील मंदीसाठी जबाबदार ऄसणारे मुयय घटक
मानले जाते. वाढती दहशतवाद , चढईतार पडणारे पावसाळे अद्दण पयाथवरणाच्या
धोक्यांमुळेही या मंदीला चालना देण्यात मोलाचे योगदान अहे.
३अ.२ िÖथरीकरण धोरण स्वयंचद्दलत द्दस्थरीकरण, ईदा. पुरोगामी थेट कर अद्दण सामाद्दजक सुरक्षा प्रणाली, व्यवसाय
चक्रांचा प्रद्दतकार करण्यासाठी कधीही पुरेसे नसते. अद्दथथक चलन, चलनद्दवषयक धोरण
अद्दण परकीय चलन दर प्रणाली अद्दथथक ईतार-चढाव दूर करण्यासाठी धोरणकत्याांच्या
हाती अवश्यक साधने प्रदान करतात. सरकारांची द्दवत्तीय कामे, ईदा. सरकारी खचथ अद्दण
कर अकारणीचा थेट पररणाम ऄप्रत्यक्षपणे अद्दण ऄप्रत्यक्षपणे एकूण मागणीवर होतो.
सरकारी खचथ हा एकूण मागणीचा एक घटक अहे अद्दण कर अकारणीमुळे खाजगी ईत्पन्न
कमी होते ज्यायोगे खाजगी वापर अद्दण गुंतवणूक कमी होते. खासगी गुंतवणूक अद्दण
द्दनव्वळ द्दनयाथतीत घट करून द्दवस्तार द्दवत्तीय पॉद्दलसीच्या पररणामाचा एक भाग गदीत
ऄसतो, कारण वाढीव सरकारी खचाथमुळे व्याज दरामध्ये वाढ होते अद्दण त्याद्वारे
(ऄथथव्यवस्था तरंगत्या दरावर ऄसेल तर) द्दवद्दनमय दराचे वाढ होते.
द्दस्थरीकरण धोरण ही सरकार द्दकंवा मध्यवती बँकेने अखलेली धोरण अहे जे अद्दथथक
द्दवकासाचे द्दनरोगी स्तर अद्दण कमीतकमी द्दकंमतीत बदल राखण्याचे ईिीष्ट अहे. द्दस्थरतेचे
धोरण द्दटकवून ठेवण्यासाठी मागणी द्दकंवा पुरवठ्यातील ऄचानक बदल द्दनयंद्दत्रत
करण्यासाठी अवश्यक ऄसलेल्या व्यवसायाचे चक्र देखरेख करणे अद्दण द्दवत्तीय धोरण
अद्दण अद्दथथक धोरण समायोद्दजत करणे अवश्यक अहे.
व्यवसायाच्या वृत्ताच्या भाषेत, ऄथथव्यवस्थेला ऄत्यद्दधक "ईष्ट्णता" द्दकंवा "मंदावलेली"
होण्यापासून रोखण्यासाठी द्दस्थरीकरण धोरण तयार केले गेले. munotes.in
Page 73
अयएस-एलएम प्रद्दतमान- २
७३ द्दस्थरीकरण धोरण अवश्यकतेनुसार व्याज दर वाढवून द्दकंवा कमी करून ऄथथव्यवस्था
समतेसाठी ठेवू आद्दच्ित अहे.
• व्याज दर खचथ करण्याच्या कजाथपासून परावृत्त करण्यासाठी वाढद्दवले जातात अद्दण
खचथ करण्यासाठी कजथ घेण्यास कमी करण्यासाठी कमी केले जाते.
• द्दवत्तीय मागणीचा वापर सरकारी मागणी अद्दण कर वाढवून कमी करून एकद्दत्रत
मागणीवर पररणाम होउ शकतो .
• आद्दच्ित पररणाम म्हणजे ऄशी ऄथथव्यवस्था जी मागणीतील जंगली द्दस्वंगच्या
पररणामापासून ईशीर करते.
३अ.३ िÖथरीकरण धोरण संकÐपना िूद्दकंग्ज संस्थेच्या ऄभ्यासात ऄसे नमूद केले अहे की दुसरे जागद्दतक युद् संपल्यानंतर
ऄमेररकेची ऄथथव्यवस्था दर सात मद्दहन्यांपैकी जवळपास एका मंदीच्या द्दस्थतीत अहे. हे
चक्र ऄपररहायथ म्हणून पाद्दहले जाते, परंतु द्दस्थरीकरण धोरण हा धक्का नरम करण्यासाठी
अद्दण व्यापक बेरोजगारी रोखू शकते.
देशाच्या सकल देशांतगथत ईत्पादनात (जीडीपी) मोजले तसेच चलनवाढीचा दर द्दकंवा
घसरणीवर द्दनयंत्रण ठेवून द्दस्थरतेचे धोरण ऄथथव्यवस्थेच्या एकूण ईत्पादनातील ऄद्दनयद्दमत
बदलांना मयाथद्ददत ठेवण्याचा प्रयत्न करीत अहे. या घटकांच्या द्दस्थरतेमुळे रोजगाराच्या
द्दनरोगी पातळीवर पररणाम होतो .
द्दस्थरीकरण धोरण हा शब्द एखाद्या सावथभौम कजथ डीफॉल्ट द्दकंवा स्टॉक माकेट
क्रॅशसारयया अद्दथथक संकटाच्या द्दकंवा धक्क्याच्या प्रद्दतद्दक्रयेच्या सरकारी कारवाइचे वणथन
करण्यासाठी देखील केला जातो. प्रद्दतसादांमध्ये अपत्कालीन द्दक्रया अद्दण सुधारणा कायदे
समाद्दवष्ट ऄसू शकतात.
३अ.४ िÖथरीकरण धोरणाची मुळे ऄग्रगण्य ऄथथशास्त्रज् जॉन मेनाडथ केन्स यांनी ऄसा युद्दक्तवाद केला की ऄथथव्यवस्था
कोणत्याही प्रकारच्या नैसद्दगथक द्दकंवा स्वयंचद्दलत पुनबांधणी द्दकंवा दुरुस्तीद्दशवाय द्दस्थर
अद्दण द्दस्थर कालावधीचा ऄनुभव घेउ शकते. मागील ऄथथशास्त्रज्ांनी ऄसे पाद्दहले होते की
चक्रीय पद्तीने ऄथथव्यवस्था वाढतात अद्दण संकुद्दचत होतात, ऄधूनमधून मंदी येते
त्यानंतर सुधारतात अद्दण द्दवकासाकडे परत येतात. ऄथथव्यवस्था पुनप्राथप्तीची प्रद्दक्रया
साधारणत: मंदीनंतर ऄपेद्दक्षत ऄसावी ऄसे केन यांनी त्यांचे द्दसद्ांत द्दववाद्ददत केले. ते
म्हणाले की, ग्राहक, गुंतवणूकदार अद्दण व्यवसाय यांना ऄसलेली भीती व ऄद्दनद्दितता
दीघथकाळापयांत कमी होणारा ग्राहक खचथ, अळशी व्यवसाय गुंतवणूक अद्दण ईन्नत
बेरोजगारीच्या कारणास्तव बनू शकते जे सवथ एकमेकांना दुष्ट्पररवतथनात बळकट करतात.
ऄमेररकेत फेडरल ररझव्हथला वस्तू व सेवांची मागणी ऄगदी कमी करण्यासाठी व्याज दर
वाढद्दवणे द्दकंवा कमी करण्याचे काम द्ददले जाते. चक्र थांबद्दवण्यासाठी, कीने ऄसा युद्दक्तवाद munotes.in
Page 74
समú आिथªक संकÐपना व उपयोजन
७४ केला, एकूण मागणीमध्ये फेरफार करण्यासाठी धोरणात बदल अवश्यक अहेत. तो अद्दण
त्याच्यामागील केनेद्दशयन ऄथथशास्त्रज्ांनी ऄसा युद्दक्तवाद केला की ईलटपक्षी धोरण
अशावादी अद्दण अद्दथथक वाढीच्या काळात ऄत्यद्दधक चलनवाढीचा सामना करण्यासाठी
वापरला जाउ शकतो . केनेद्दशयन स्टेबलायझेशन पॉद्दलसीमध्ये, ईच्च पातळीवरील
बेरोजगारीचा सामना करण्यासाठी मागणीला ईत्तेजन द्ददले जाते अद्दण वाढत्या महागाइचा
सामना करण्यासाठी ही दडपशाही केली जाते. मागणी वाढवण्यासाठी द्दकंवा कमी
करण्यासाठी अज वापरली जाणारी दोन मुयय साधने म्हणजे कजथ घेताना व्याज दर कमी
करणे द्दकंवा वाढवणे द्दकंवा सरकारी खचथ वाढद्दवणे द्दकंवा कमी करणे. हे ऄनुक्रमे अद्दथथक
धोरण अद्दण द्दवत्तीय धोरण म्हणून ओळखले जातात.
३अ.५ िÖथरीकरण धोरणाचे भाकìत यूएस फेडरल ररझव्हथ बोडाथसारयया केंद्रीय बँद्दकंग ऄद्दधकायाांमाफथत बरेच कामकाज बहुतांश
अधुद्दनक ऄथथव्यवस्था द्दस्थरीकरण धोरणांना करतात. द्दस्थरीकरण धोरण व्यापक प्रमाणात
यूडीएस मध्ये द्ददसून अलेल्या सकल देशांतगथत ईत्पादन द्दवकासाच्या मध्यम परंतु
सकारात्मक दराचे श्रेय जाते. ऄद्दतवादी अशावाद द्दकंवा वाढत्या चलनवाढीच्या काळात
मंदी अद्दण संकुचन धोरणात द्दवस्ताररत अद्दथथक अद्दण द्दवत्तीय धोरणांचा वापर करणारे.
याचा ऄथथ व्याजदर कमी करणे, कर कमी करणे अद्दण अद्दथथक मंदीच्या काळात वाढती तूट
खचथ अद्दण व्याज दर वाढद्दवणे, कर वाढवणे अद्दण चांगल्या काळात सरकारी तूट खचथ कमी
करणे याचा ऄथथ ऄसा अहे.
बर् याच ऄथथशास्त्रज्ांचा ऄसा द्दवश्वास अहे की दीघथकालीन समृद्ीसाठी अद्दथथक वाढीचा
द्दस्थर वेग कायम ठेवणे अद्दण द्दकंमती द्दस्थर ठेवणे अवश्यक अहे, द्दवशेषत: ऄथथव्यवस्था
ऄद्दधक जद्दटल अद्दण प्रगत झाल्यामुळे. त्यापैकी कोणत्याही चलनात ऄत्यंत ऄद्दस्थरता
व्यापक ऄथथव्यवस्थेस न येणार्या पररणामांना कारणीभूत ठरू शकते.
द्दस्थर धोरणांमुळे १९८० अद्दण १९९० च्या दशकात मेद्दक्सको, ऄजेंद्दटना, थायलंड अद्दण
आंडोनेद्दशयासह ऄनेक देशांनी घेतलेले कजथ अद्दण परकीय चलन संकटांना वाचद्दवण्यात
मदत झाली. मंदीच्या वाढीस चालना देण्यासाठी अद्दण दहशतवादी हल्ल्यांमधून बाहेर
पडण्यासाठी ऄमेररका अद्दण भारत यांच्यासह ऄनेक देशांमध्ये सध्या ही साधने
यशस्वीररत्या वापरली जात अहेत. तक्ता 3 ऄ २ मधील माद्दहती द्दनवडक देशांमध्ये या
धोरणांचे द्दवस्तृत कायथ दशथद्दवतात, ईदा. काही द्दनवडक वषाांसाठी भारत, ऄमेररका अद्दण
चीन. या द्दनकालांचे काळजीपूवथक द्दवश्लेषण पुढील दशथद्दवतात: (%ofGDP) Year Money Supply Grow Fiscal Deficit India China USA 1969 9.80 N.A. 5.90 8.60 N.A. 19.34 2.52 1970 10.80 N.A. 3.80 9.00 N.A. 19.50 3.15 1980 12.30 24.80 6.30 13.23 26.59 21.62 6.54 1990 18.90 13.40 3.80 17.27 16.81 22.43 8.12 munotes.in
Page 75
अयएस-एलएम प्रद्दतमान- २
७५ 1997 12.60 19.40 3.50 17.78 12.59 19.49 4.87 2000 10.70 21.40 -3.80 16.98 18.09 18.19 5.35 Mean* 14.79 21.38 5.97 14.28 18.11 20.86 5.60 SD* 4.11 9.01 3.82 2.88 4.99 1.48 1.79 तĉा 3 अ.2: धोरण िनद¥शकांमधील बदल (टक्केवारी)
thIndia China aChina USA
ľोत: आंतरराÕůीय नाणे िनधी अयएमएफ:आंतरराÕůीय द्दवत्तद्दवषयक सांद्दययकी,
द्दवद्दवध द्दवषय. * चाळीस वषथ १९६९-२०००
सकल देशांतगथत ईत्पादनातील द्दवकास दर, पैशाच्या पुरवठ्यातील वाढीचा दर,
जीडीपीच्या प्रमाणात सरकारी खचथ अद्दण द्दवत्तीय तूट या द्दतन्ही देशांत सकल देशांतगथत
ईत्पादनाचे प्रमाण म्हणून द्दवश्लेषण नाही. हे लक्षात घेतले जाउ शकते की जर
व्यवसायाच्या चढईतारांवर प्रद्दतरोध करण्यासाठी द्दस्थरता धोरणे लागू केली गेली तर,
त्यांच्या संबंद्दधत पररमाणे वाढतात. जेव्हा मंदी ऄसेल तेव्हा गती कमी तर समृद्ी दरम्यान
जलद होइल.
पाच बरोबर ऄसलेल्यांपैकी तीन ऄमेररकेसाठी (सवथ सवाथत वाइट वषाथच्या काळात) अद्दण
प्रत्येकी एक भारत (सवाथत वाइट वषाथच्या काळात पैसे पुरवठा करण्यासाठी) अद्दण चीन
(सवोत्तम वषाथत द्दवत्तीय तूट) साठी अहेत. या सोप्या द्दवश्लेषणावरून ऄसे सुचद्दवले जाते
की द्दस्थरीकरण करणारी धोरणे केवळ यूएसमधील मंदीच्या ऄंमलबजावणीसाठीच लागू
केली गेली. बहुतांश घटनांमध्ये ही धोरणे चक्रीय-समथथक होती ज्यायोगे त्यांचा प्रद्दतकार
करण्याऐवजी चढईतार वाढत होते.
याईलट, द्दवत्तीय धोरण ऄमेररका अद्दण चीनमध्ये चक्रीय-द्दवरोधी होते अद्दण भारतातील
चक्रीय होते. वेगवेगळ्या द्दस्थरीकरणात्मक धोरणांच्या सापेक्ष प्रभावीतेच्या बाबतीत
ऄथथशास्त्रज् द्दभन्न अहेत. पैशाची मागणी अद्दण आतर वतथनद्दवषयक काये तुलनेने द्दस्थर
अहेत ऄसा त्यांचा द्दवश्वास ऄसल्याने वगाथतील लोक अद्दथकथ ईपकरणावरील
चलनद्दवषयक धोरणाला ऄनुकूल अहेत. याईलट, केनेद्दसयन लोक अद्दथकथ धोरणाचे
समथथन करतात, द्दवशेषत: मंदी रोखण्यासाठी, जेव्हा व्याज दर द्दवत्तीय तूटला क्वद्दचतच
प्रद्दतसाद देते. दोन्ही शाळा ऄसा द्दवश्वास ठेवतात की धोरणे प्रभावी होण्यासाठी त्यांना
द्दवश्वासाहथ ऄसले पाद्दहजे. ऄथथव्यवस्था द्दस्थर करण्यासाठी परकीय चलन दर धोरणाचा
फारसा ईपयोग झाला नाही . आतर दोन द्दवद्दवध यशाने लागू केले गेले अहेत.
ज्ानाधाररत, तंत्रज्ान अद्दण धोरणांमधील पारदशथकता अद्दण अद्दथथक द्दवकासामधील समग्र
लक्ष्यी ऄथथशास्त्र (द्दवत्तीय वषथ) समतोलाचे महत्त्व ओळखणे अद्दण आतर घटकांसमवेत
सध्याच्या वाढीतील मंदीचा सामना करण्यासाठी धोरणांची ऄपुरी कायथक्षमता जबाबदार
अहेत. मंदीच्या काळात पंप प्राआद्दमंग करणे आष्ट अहे अद्दण ऄशा प्रकारे ऄनेक देशांमध्ये
सध्या चालू ऄसलेल्या अद्दथथक धोरणांचे द्दमश्रण चांगले धोरण अहे.
अद्दथथक ईतार-चढाव अले अहेत, वारंवार येत राहतील अद्दण ते पूणथपणे वाइट नाहीत.
सवथच क्षेत्रात ईतार-चढाव अहेत अद्दण अद्दथथक कामद्दगरी ऄपवाद ऄसू शकत नाही. munotes.in
Page 76
समú आिथªक संकÐपना व उपयोजन
७६ वास्तद्दवक जीवनात ऄसे काहीच पररपूणथ नसते अद्दण म्हणून पॉद्दलसी चढईतारांपासून
संपूणथ स्वातंत्र्याची हमी देउ शकत नाहीत. मंदी अत्मद्दनरीक्षण, द्दवश्रांती, कायथप्रदशथन
सुधारण्याचे मागथ, नवीन तंत्र शोधणे आत्यादी संधी द्दशकवतात आत्यादी. महान नैराश्याचा
ऄनुभव घेण्याच्या धोरणात समग्र लक्ष्यी अद्दथथक द्दसद्ांत अद्दण धोरणात क्रांती करण्याची
प्रेरणा केनेस ची नव्हती का? त्याचप्रमाणे द्दमल्टन फ्राआडमॅनला त्याच्या द्दकंमतींच्या ऄपेक्षा,
बेकारीचा दर, अद्दण धोरणातील त्रुटी यांच्या गृहीतकेमुळे केनेद्दशयन द्दसद्ांतातील
ऄपुरीपणाचा सामना करण्यास प्रोत्साद्दहत केले गेले नाही? तकथसंगत ऄपेक्षांच्या कल्पनेच्या
प्रगतीच्या माध्यमातून रॉबटथ लुकस अद्दण आतरांकडून त्याच्या कल्पनांना ऄद्दतररक्त पाद्दठंबा
द्दमळाला.
नवीन कॅनेद्दशयन लोकांनी तकथसंगत ऄपेक्षांचा द्दसद्ांत स्वीकारला अद्दण जुन्या केनेद्दसयन
शाळेच्या वेतन-द्दकंमतीतील कठोरपणाचे गृद्दहतक तकथसंगत केले. हे, आतरांपैकी, अमच्यास
समृद् केले अहे.
ऄथथव्यवस्थेची समज अद्दण त्यानुसार अद्दथथक चढईतार अता पूवीपेक्षा ऄद्दधक चांगले
समजले अद्दण व्यवस्थाद्दपत केले गेले अहेत. नवीन ईत्पादनांचा शोध, नवीन तंत्रज्ान
अद्दण द्दवलीनीकरणाकडे अद्दण जागद्दतकीकरणाकडे कल आत्यादी व्यवसाय चक्रातून प्रेररत
झाले अहेत.
खोल द्दकंवा / अद्दण दीघथ मंदी अद्दण ऄसुरद्दक्षत समृद्ी ऄथाथतच चांगली नाहीत. यापूवी
अद्दथथक अद्दण सामाद्दजक / मानद्दसक नुकसानात न अणता त्रास होतो. नंतरचे जीवनमान
ईंचावण्यास प्रवृत्त करते ज्याला कोणालाही ईलट करणे अवडत नाही. सुदैवाने, वरील
तीन द्दवश्लेषक धोरणांपैकी द्दकमान द्दस्थरता धोरणांपैकी कमीतकमी ऄंशतः चढ-ईतार
प्रद्दतरोध करण्यासाठी कोणत्याही पररद्दस्थतीत प्रभावी अहे. यामुळेच १९२९-१९३३
पासून जगाला कोणतीही तीव्र मंदी द्ददसली नाही अद्दण भद्दवष्ट्यात ऄशी मोठी औदाद्दसन्यता
कधीच होणार नाही हे अपण सुरद्दक्षतपणे सांगू शकतो. देशानंतरच्या देशांना मंदीचा सामना
करावा लागला परंतु ते सवथ ऄल्पकालीन अद्दण तुलनेने ईथळ अहेत.
याचे श्रेय समग्र लक्ष्यी ऄथथशास्त्राच्या द्दवकासास अद्दण जगभरातील धोरण-द्दनमाथत्यांद्वारे
त्याच्या वापरास द्ददले जाते. ही धोरणे वेगवेगळ्या यशाने वास्तद्दवक जगात लागू केली गेली
अहेत. पूणथ धोरणाची कमतरता ऄंशतः या धोरणांच्या मूळ मयाथदेमुळे अद्दण ऄंशतः त्यांच्या
खराब ऄनुप्रयोगांमुळे झाली अहे. हे सांगण्याची गरज नाही की जागद्दतक बँक अद्दण
अंतरराष्ट्रीय नाणे द्दनधीसारयया अंतरराष्ट्रीय संस्थांनी सदस्य राष्ट्रांना प्रभावी प्रद्दत-
चक्रीय धोरणांची ऄंमलबजावणी करण्यास मदत केली अहे, तरीही साद्दहत्य त्यांचे दुबथल
मागथदशथन / शक्ती यांचे ईदाहरण देते. धोरणांचे दुष्ट्पररणाम होतात, त्यातील काही ऄवांद्दित
ऄसू शकतात, परंतु द्दवद्दवध साधनांचा न्यायपूणथ संयोजन केल्यास त्याचे दुष्ट्पररणाम कमी
होउ शकतात. ईदाहरणाथथ, द्दवस्ताररत द्दवत्तीय वषथ अद्दण द्दवस्ताररत अद्दथथक धोरण यांचे
योग्य द्दमश्रण म्हणजे व्याज दर न वाढवता ईत्पादन वाढवते. तसेच, द्दवस्ताररत द्दवत्तीय द्दकंवा
चलनद्दवषयक धोरणासह परकीय चलन दराचे ऄवमूल्यन केले गेले तर व्यापार संतुलन
धोक्यात न घालता अमचे ईत्पादन जास्त होइल. तथाद्दप, चक्र खराब अद्दण दुदैवाने, समग्र
लक्ष्यी ऄथथशास्त्रीय द्दसद्ांत अद्दण धोरण अद्दण तंत्रज्ानातील नवकल्पनांमध्ये मोठ्या munotes.in
Page 77
अयएस-एलएम प्रद्दतमान- २
७७ प्रमाणात प्रगती ऄसूनही, चक्र, कालांतराने सौम्य ऄसले तरी कायम राद्दहले अहेत अद्दण
कधीही ऄदृश्य होण्याची शक्यता नाही .
आपली ÿगती तपासा :
१. अद्दथथक चढईतारांची संकल्पना समजावून सांगा.
२. द्दस्थरीकरण धोरणांचा ऄथथ स्पष्ट करा.
३अ.६ हÖतांतरण यंýणा आिण गदêचा (øाउिडंग आउट) पåरणाम क्राईद्दडंग आऊट म्हणजे ऄशी प्रद्दक्रया, जेथे सरकारी खचाथत वाढ झाल्याने खासगी
क्षेत्रातील खचथ कमी होतो. सावथजद्दनक क्षेत्राच्या वाढीशी संबंद्दधत व्याजदराच्या वाढीच्या
पररणामी हे ईववते. ऄनेक ऄथथशास्त्रज्ांनी वेगवेगळ्या अद्दथथक परंपरांमधील क्राईद्दडंग
अईट द्दवचारात घेतले अहे अद्दण बर् याच चचेचा द्दवषय अहे. ऄशा प्रकारे, सरकारी
खचाथमध्ये वाढ झाल्यामुळे खाजगी गुंतवणूकीचा खचथ कमी होउ शकतो, याला गदीचा
पररणाम म्हणून संबोधले जाते. खासगी क्षेत्रातील गुंतवणूकीचा खचथ सरकारी खचाथच्या
गदीमुळे वाढतो. सरकारी खचाथचा (के.गुणक पररणामजीईच्च व्याजदराच्या खाजगी
गुंतवणूकीवर नकारात्मक पररणाम झाल्यामुळे) कमी होतो. कारण गदीचा पररणाम एकद्दत्रत
पररणाम कमी होतो परंतु व्याज दर वाढतो.
i. एकत्रीत मागणी (C + I + G) अद्दण एकद्दत्रत अईटपुट दृष्टीकोन अद्दण
ii. अयएस-एलएम पध्दतीच्या दृष्टीने गदी-अवाजाच्या घटनेचे स्पष्टीकरण देउ शकतो.
अपण द्दशकलो अहोत की समतोल राष्ट्रीय ईत्पन्न त्या द्दठकाणी द्दनद्दित केले जाते
द्दजथे (C + I + G) वक्र 45° िेदते. ती C + I1 + G1 द्वारे दशथद्दवले जाते. जेव्हा व्याज
दर अरऄसे गृहीत धरले जाते तेव्हा हे रेखा अकृती ३ ऄ १ मध्ये, C + I + G रेखा
द्दबंदू इ वर 45° रेखा िेदते अद्दण समतोल राष्ट्रीय ईत्पन्न हे OY1 द्दनद्दित करते1.
munotes.in
Page 78
समú आिथªक संकÐपना व उपयोजन
७८
आकृती ३अ.१ सरकारी खचª खासगी गुंतवणूकìसाठी गदê करते
आिण एकूण उÂपादन कमी करते
सरकारी खचाथमध्ये G1 ते G2 आतकी वाढ केल्यास C + I1 + G1 (holding r = r1) रेखा
C+ I + G2 (for r = r1) पयांत सरकते. यामुळे एकूण ईत्पन्न OY2 (पूणथ गुणक प्रभाव)
पयांत वाढते.. या ईच्च ईत्पन्न (OY2 > OY1), ,तथाद्दप, ( r ) अर पैसा मागणी अद्दण व्याज
दर वाढीस कारणीभूत ठरते अद्दण तो r1 पासून r2, जातो ज्यामुळे खाजगी द्दनयोद्दजत
गुंतवणूकीचा खचथपयांत घसरला. .
यामुळे एकद्दत्रत मागणी रेषा खाली C + I2 + G2 वर जाइल (अर = अरगृहीत धरून2 <अर1)
समतोल अता द्दबंदू E3 पयांत घसरला.. लक्षात ठेवा की समतोल ईत्पन्न OYघसरले अहे3. खासगी क्षेत्राची गुंतवणूक रोखली जात अहे. येथे अपण कायाथद्दन्वत
करताना 'अंद्दशक' गुणक प्रभाव पाहतो.
तथाद्दप, व्याज दर कमी होत ऄसता तर गदी वाढण्याची कोणतीही घटना घडली नसती.
समजा, केंद्रीय बँक सरकारी खचाथसाठी ऄथथपुरवठा करण्यासाठी पैसे पुरवठा वाढवते.
त्याचा पररणाम अता कमी व्याजदराच्या रुपात मनी माकेटमध्ये जाणवू शकतो. याचा ऄथथ
ऄसा अहे की जनतेद्वारे जास्त पैशांची मागणी जास्त प्रमाणात पूणथ केली जाउ शकते.
यामुळे व्याज दर कमी होउ शकतात, एकूण ईत्पादन वाढू शकते. दुसर्या शब्दांत, गदी
वाढवण्याऐवजी एखाद्याला 'कमी होण्याचा पररणाम' ऄनुभवास शकतो.
अयएस-एलएम फ्रेमवकथच्या दृष्टीने गदी वाढवण्याच्या घटनेचे ऄद्दधक चांगले वणथन केले
जाउ शकते कारण हे वस्तूंचे बाजार अद्दण पैशांचे बाजार दोन्ही एकत्र करते. एकद्दत्रत
मागणी-एकद्दत्रत ईत्पादन दृष्टीकोन माल बाजार अद्दण पैशाच्या बाजारातील दुवे प्रदद्दशथत
करत नाही. अकृती ३ ऄ २ मध्ये अम्ही अयएस अद्दण एलएम वक्र काढल्या अहेत.
साधेपणासाठी, अम्ही एलएम वक्रवरील द्दलद्दक्वद्दडटी रॅप आफेक्टचा द्दवचार केला नाही.
सुरुवातीला, अपली ऄथथव्यवस्था द्दबंदू E1 वर समतोल अहे1. संबंद्दधत ईत्पन्न-व्याज दर
संयोजन r1 – Y1. munotes.in
Page 79
अयएस-एलएम प्रद्दतमान- २
७९
आकृती ३ अ २ आयएस-एलएम ÿितमानामÅये गदêचा ÿभाव
सरकारी खचाथतील वाढीमुळे समतोल द्दबंदू E2 बदलून IS वक्र IS2, पयांत बदलली.
पररणामी, ईत्पन्न OY, पासून OY1 आतके वाढते11 पासूनपयांत(सरकारी खचाथचा पूणथ
गुणक). परंतु ऄथथव्यवस्था समतोलपणाच्या बाहेर नाही: वस्तूंचे बाजार संतुलन ऄसते
(द्दनयोद्दजत खचथ एकूण ईत्पादनाच्या बरोबरीपासून), पण पैसा बाजार समतोलपणाच्या बाहेर
ऄसते. कारण जास्त ईत्पन्नामुळे पैशांची मागणी वाढते.
पैशांची ही जास्तीची मागणी (पैसा बाजारमध्ये) नंतर व्याज दर खाली खेचतो, ज्यामुळे
ईत्पन्नावरील गुणाकार पररणामाचे अकार कमी करण्याच्या हेतूने काही खासगी गुंतवणूक
रोखली जाते अद्दण एकूण मागणी घटते. ऄंद्दतम समतोल (अयएस-एलएम
प्रद्दतच्िेदनानुसार द्दनधाथररत) अता द्दबंदू E3 ईववतो अद्दण एकूण अईटपुट OY3 घसरते.
लक्षात घ्या की एकूण ईत्पन्न वाढ (OY3 – OY1) ऄसलेल्या गुणक (Y2 – Y1) ( पूणथ'
प्रभाव) ने दशथद्दवलेल्या रकमेपेक्षा कमी अहे. या ऄद्दभप्रायला बर् या चदा “गदीचा पररणाम ”
म्हणून संबोधले जाते. हे सरकारी खचथ गुणक अकार कमी करते.
येथे हे लक्षात घ्या की जमावाचा प्रभाव द्दकंवा त्याचा प्रभाव गुंतवणूकीच्या कायाथच्या
स्वारस्यावरील संवेदनशीलतेवर (म्हणजेच अयएस वक्रांचा ईतार) अद्दण पैसे मागणीची
काये व्याज संवेदनशीलता यावर ऄवलंबून ऄसते (ईदा. एलएम वक्रचा ईतार ).
गुंतवणूकीच्या कायाथच्या व्याज-संवेदनशीलतेचे मूल्य द्दजतके जास्त ऄसेल अद्दण पैशाच्या
मागणीच्या कायाथचे मूल्य द्दजतके कमी ऄसेल द्दततके जास्त गदीचा पररणाम अद्दण त्याईलट
होइल.
३अ.७ उÂपादन आिण धोरणाची एकिýतता रचना धोरणाची एकद्दत्रतता द्दह संकल्पना, ऄथथव्यवस्था व व्यवस्थापन करण्यासाठी देश वापरत
ऄसलेल्या द्दवत्तीय अद्दण अद्दथथक धोरणांच्या संयोजनाचा संदभथ ऄसतो. देशाच्या
धोरणकते-द्दवशेषत: त्याचे फेडरल सरकार अद्दण मध्यवती बँक याद्वारे धोरणाची एकद्दत्रतता
द्दनद्दित केले जाते. देशाच्या ऄथथव्यवस्थेला चालना देण्यास धोरणाची एकद्दत्रतता हा एक munotes.in
Page 80
समú आिथªक संकÐपना व उपयोजन
८० महत्त्वाचा भाग अहे अद्दण देशाला त्याच्या ऄथथव्यवस्थेची ताकद द्दटकवून ठेवण्यासाठी
मदत करते.
• धोरणाची एकद्दत्रतता द्दह एक ऄथथव्यवस्था व्यवस्थाद्दपत करण्यासाठी अद्दथथक अद्दण
चलनद्दवषयक धोरण संयोजन अहे.
• द्दवत्तीय अद्दण चलनद्दवषयक धोरणे देशाचे अद्दथथक धोरण बनवतात - फेडरल सरकार
अधीची जबाबदारी सांभाळते तर ईत्तरवती केंद्रीय बँकेच्या देखरेखीखाली ऄसते.
• अद्दथथक धोरण व्याजदर अद्दण पैसा पुरवठा यांचा समावेश अहे, तर अद्दथथक धोरण
खचथ अद्दण कर पुढाकार यांचा समावेश अहे.
• जरी सरकारे अद्दण मध्यवती बँकांची लक्ष्ये अद्दण वेळेची द्दक्षद्दतजे वेगळी अहेत तरी
ती अद्दथथक वाढीस चालना देण्यासाठी एकत्र काम करू शकतात.
३अ.८ धोरणाची एकिýतता कसे कायª करते देशाच्या अद्दथथक धोरणात दोन घटक ऄसतात - त्याचे द्दवत्तीय धोरण अद्दण त्याचे अद्दथथक
धोरण. एका द्दवत्तीय पॉद्दलसीमध्ये महागाइ, रोजगार अद्दण वस्तू व सेवांची मागणी
यासारयया अद्दथथक पररद्दस्थतीला चालना देण्यासाठी अद्दण प्रभाद्दवत करण्यासाठी देशाचे
सरकार वापरत ऄसलेल्या कोणत्याही खचथ योजना अद्दण कर ईपक्रमांचा समावेश करते.
दुसरीकडे अद्दथथक धोरण म्हणजे देशाच्या पैशाच्या पुरवठ्यावर द्दनयंत्रण ठेवण्यासाठी
केलेल्या कोणत्याही कृतीचा संदभथ ऄसतो. अद्दथथक धोरण देशाला अद्दथथक वाढ द्दटकवून
ठेवण्यास मदत करते ऄसे मानले जाते.
बहुतेक लोकशाही देशांमध्ये, द्दनवडलेल्या द्दवद्दधमंडळ - फेडरल सरकार - द्दवत्तीय धोरण
द्दनयंद्दत्रत करतात, तर स्वतंत्र केंद्रीय बँका अद्दथथक धोरण हाताळतात. ऄमेररकेत ही फेडरल
ररझवथ द्दसस्टम (फेड) अहे, जी डझनभर प्रादेद्दशक फेडरल ररझव्हथ बॅंकांनी बनलेली अहे.
सरकारे अद्दण मध्यवती बँका सहसा लक्ष्यांचे द्दवस्तृत सेट सामाद्दयक करतात. ते कमी
बेकारी, द्दस्थर दर, मध्यम व्याजदर, अद्दण द्दनरोगी वाढ यांचा समावेश अहे.
हे धोरण साध्य करण्यासाठी वेगवेगळ्या साधनांची नेमणूक केली जाउ शकते अद्दण
बर् याचदा वेगवेगळ्या प्राधान्यक्रमांवर जोर द्ददला जाइल ईदाहरणाथथ, सरकारी ऄथथसंकल्प
दीघथ मुदतीच्या व्याज दरावर पररणाम करतात, तर अद्दथथक धोरण ऄल्प-मुदतीच्या मुद्यांना
प्रभाद्दवत करते. कारण त्यांचे ईिीष्ट साध्य करण्यासाठी प्रत्येकाची वेगवेगळी ईद्दिष्टे अद्दण
वेळ द्दक्षद्दतजे अहेत. सरकारांनी सामान्य लोकांकडून लोकद्दप्रय मान्यता द्दमळद्दवली पाद्दहजे
अद्दण चार वषाांच्या चक्रांमध्ये सवथसाधारणपणे मतदान केले जाते, तर केंद्रीय बँकसथ तंत्रज्
ऄसतात जे मतदारांना थेट ईत्तर देत नाहीत. हे त्यांना ऄद्दधक स्वतंत्र बनवते.
मग हे सवथ कसे कायथ करते? द्दकंमती वाढतात अद्दण चलन एकाच युद्दनटची क्रय शक्ती घटते
तेव्हा महागाइ येते. याचा ऄथथ ऄसा की लोक वस्तू अद्दण सेवा द्दवकत घेउ शकत नाहीत
कारण त्यांचे पैसे पूवीसारखेच ताणत नाहीत – द्दकंमती फक्त खूप जास्त अहेत. ही
पररद्दस्थती संपूणथ ऄथथव्यवस्थेमध्ये पसरली, ज्यामुळे ग्राहक अद्दण व्यवसाय खचथ अद्दण munotes.in
Page 81
अयएस-एलएम प्रद्दतमान- २
८१ ईच्च बेरोजगारी कमी होइल, ज्यामुळे त्याचे काही पररणाम होतील. पॉद्दलसी द्दमश्रणाद्वारे
महागाइ रोखण्यासाठी देशाचे संघराज्य सरकार अद्दण केंद्रीय बँक मदत करू शकते.
ईदाहरणाथथ, ग्राहकांना जास्त पैसे खचथ करण्यास प्रोत्साद्दहत करण्यासाठी सरकार कर कमी
करण्याची ऄंमलबजावणी करू शकते तर मध्यवती बँक द्दवत्तीय बाजारात ऄद्दधक तरलता
घेण्यास व्याज दर कमी करू शकते. मध्यवती बँक गुंतवणूकीस चालना देण्यासाठी पैशांचा
पुरवठा वाढवू शकते अद्दण खचाथस प्रोत्साद्दहत करते.
३अ.९ िविशĶ संमती ऄशा काही वेळा ऄसतात जेव्हा द्दवत्तीय अद्दण राजकोषीय धोरण तयार करणारे प्रत्यक्षात
एकत्र काम करतात . ईदाहरणाथथ, सरकार कर कमी करून अद्दण खचथ वाढवून अद्दथकथ
प्रेरणा. केंद्रीय बँक ऄल्प मुदतीच्या व्याजदरामध्ये कपात करून अद्दथथक प्रोत्साहन देण्याचा
द्दनणथय घेउ शकते. मोकळेपणाने सांगायचे तर, हे पॉद्दलसी द्दमक्स होते ज्यामुळे ऄमेररकेच्या
२००८ च्या अद्दथथक संकटाला द्दमळालेल्या प्रद्दतद्दक्रयेचे वैद्दशष्ट्य होते. गृहद्दनमाथण बाजारात
घसरण, वाढते व्याज दर अद्दण सबफ्राआम कजथदारांना चूक म्हणून हे संकट ओढवले गेले.
याचा डोद्दमनोज प्रभाव पडला ज्यामुळे जागद्दतक द्दवत्तीय बाजारात क्रॅश झाला अद्दण शेवटी
मोठा मंदी झाली.
द्दवत्तीय अद्दण राजकोषीय धोरण देखील द्दभन्न द्ददशाद्दनदेश अणू शकते. केंद्रीय बँक अद्दथथक
धोरणात सुलभता अणू शकेल तर द्दवत्तीय धोरणकते कठोरपणाचे ईपाययोजना करतील.
अद्दथथक संकटानंतर युरोपमध्ये हेच घडले. द्दकंवा लोकद्दप्रय पाद्दठंबा द्दमळद्दवण्यास ईत्सुक
ऄसलेले सरकार कठोर कामगार बाजार अद्दण महागाइच्या दबावामुळे कर कमी करण्याचा
द्दकंवा खचथ वाढद्दवण्याचा द्दनणथय घेउ शकते. या कृतींमुळे मध्यवती बँकेला व्याज दर
वाढद्दवण्यास भाग पाडता येइल.
आपली ÿगती तपासा :
१. “गदी वाढीचा पररणाम ” या शब्दाचे स्पष्टीकरण द्या.
२. धोरणाची एकद्दत्रतता या संकल्पनेतून तुम्हाला काय समजते?
३अ.१० भारतातील IS-LM १९९१ मध्ये भारताने अपली ऄथथव्यवस्था ईदार करण्यासाठी मोठ्या सुधारणांची
सुरुवात केली. परंतु १९८० च्या दशकापासून अयात अद्दण व्यवसायावरील द्दनयंत्रणे
सोडवण्यासाठी हळूहळू अद्दण प्रभावी धोरण-स्तरावर प्रयत्न केले, जे एका दशका नंतर
कळस गाठले. भारताच्या वाढीची कथा तेव्हापासून अद्दण सध्याच्या साथीच्या अधी munotes.in
Page 82
समú आिथªक संकÐपना व उपयोजन
८२ द्दलद्दहली गेली अहे; अकाराच्या दृष्टीने भारत पाचव्या क्रमांकाची ऄथथव्यवस्था अद्दण
जगातील सवाथत वेगवान द्दरद्दलयन डॉलरची ईदयोन्मुख ऄथथव्यवस्था होती.
हे समग्र फ्रेमवकथ न्यू केनेद्दसयन सैद्ांद्दतक तत्त्वज्ानावर अधाररत अहे, जेथे गुंतवणूकीच्या
कायाथसह एक साधे केनेद्दसयन ईपभोग कायथ समाद्दवष्ट केले अहे, जे प्रवेगक तत्त्वाद्वारे प्रेररत
अहे. तथाद्दप, द्दफद्दलप्स वक्रची एक वद्दधथत अवृत्ती प्रस्ताद्दवत अहे, ज्यामध्ये भारतीय
ऄनुभवाची पुष्टी करण्यासाठी मागासवगीय चलनवाढ ऄपेक्षेचा समावेश अहे जेथे
चलनवाढीच्या भद्दवष्ट्यातील गद्दतशीलता ठरवण्यात जडत्व महत्वाची भूद्दमका बजावते. दोन-
टप्प्यातील कमीतकमी चौरस तंत्र, स्रक्चरल आक्वेशन मॉडेल (एसइएम) चे एक रूप,
द्दवश्लेषणासाठी वापरले जाते ज्यात ईपभोग खचथ, खाजगी भांडवल द्दनद्दमथती, अयात अद्दण
द्दनयाथत ऄसलेले बाह्य क्षेत्र, ऄथथव्यवस्थेची पुरवठा बाजू, चलनवाढ गद्दतमान , कर संकलन,
अद्दण पैशाची मागणी कायथ मानले जाते.
शेवटी, द्दवस्ताररत मौद्दद्रक अद्दण द्दवत्तीय धोरण हस्तक्षेपाच्या पररणामाचा ऄंदाज
लावण्यासाठी प्रद्दतमानाच्या प्रभावीतेचे मूल्यांकन करण्यासाठी, द्दवत्त वषथ २००९ -२०१०
ते २०१८-२०१९ पयांत गेल्या १० वषाांपासून ऄनुकरण केले जाते. हे व्याज दर कमी
करून अद्दण सरकारी भांडवल वाढवून केले जाते. द्दनद्दमथती तसेच सरकारी ईपभोग ऄनुक्रमे.
ऄनुकरणातील ऄनुभवजन्य द्दनष्ट्कषथ द्दवत्तीय अद्दण अद्दथथक दोन्ही धोरणांची प्रभावीता
सुचवतात. ऄल्प मुदतीच्या व्याजदरात १०० टक्के द्दबंदू कपातीच्या संकल्पनेनुसार
द्दवस्ताररत अद्दथथक धोरण, सकल राष्ट्रीय ईत्पादनात सुमारे ४% वाढ करते.
दुसरीकडे, सरकारी वापराचा खचथ अद्दण सावथजद्दनक भांडवल द्दनद्दमथती या दोन
व्हेररएबल्समध्ये वाढ ही द्दवत्तीय ईत्तेजना म्हणून मानली जाते. सरकारी ईपभोग खचाथत
१०% वाढ झाल्यामुळे ईत्पादनात १९.६५% वाढ होते, तर 10% जास्त सावथजद्दनक
भांडवल द्दनद्दमथती २४.२३% ने ईत्पादन वाढवते. अद्दथथक प्रोत्साहन अद्दण अद्दथथक वाढ
केवळ शाश्वत अहे जर हे कर संकलनाद्वारे महसूल देखील द्दनमाथण करू शकते. दोन्ही
प्रकरणांमध्ये, कर संकलन सुमारे ५०% वाढते. भारतात कर संकलन अधीच कमी अहे हे
लक्षात घेता, ही वाढ अियथकारक नाही.
३अ.११ १९८० पासून¸या भारतीय अथªÓयवÖथेचे समú अथªशाľीय अवलोकन भारतीय ऄथथव्यवस्थेच्या वाढीचा मागथ १९८० पासून हळूहळू अद्दण सातत्याने ईत्क्रांतीचा
ऄनुभव घेत अहे. या गद्दतशील वाढीचे मुयय कारण गेल्या चार दशकांमध्ये वेगवेगळ्या
टप्प्यांमध्ये स्वीकारलेल्या अद्दथथक धोरणांमध्ये बदल अहे. या ४० वषाांच्या कालावधीत
भारताच्या व्यापक अद्दथथक कामद्दगरीचा संद्दक्षप्त द्दचत्रण तक्ता ३ ऄ ३ मध्ये सादर केला अहे.
अंतररक घटकांनी, जागद्दतक गुणधमाांसह, या प्रवासाला एका वेगळ्या गंतव्यस्थानाकडे नेले
जेथे भारताला ऄद्दवकद्दसत ऄथथव्यवस्थेपासून जागद्दतक अद्दथथक व्यासपीठावर एक
अशादायक ईदयोन्मुख शक्ती म्हणून ओळखले जाते. १९८० ते १९९० या कालावधीत ,
वाढीचा दर ५.८% च्या ऄभूतपूवथ स्तरावर गेला अद्दण हा अकडा जगातील ११३ पैकी
अठ देशांनी मागे टाकला. ईदारीकरणानंतर, १९९०-१९९५ या कालावधीत , munotes.in
Page 83
अयएस-एलएम प्रद्दतमान- २
८३ संरचनात्मक बदलांमुळे वाढीचा दर द्दकरकोळपणे ४.७०% पयांत घसरला, परंतु मागील
शतकाच्या शेवटच्या पाच वषाांत, म्हणजे ६.८४% पयांत, त्यानंतर सातत्याने वाढ झाली.
नवीन सहस्राब्दीच्या पद्दहल्या पाच वषाांमध्ये ५.६५% वाढ झाली.
२००५ ते २०१० पयांत, सकल राष्ट्रीय ईत्पादनाचा चतुथाांश वाढीचा दर ६.९२% च्या
सवथकालीन ईच्च ऄंदाज अहे. अद्दथथक वषथ २००३-०४ ते २०१०-११ पयांत, २००८-
०९ वगळता, भारतीय ऄथथव्यवस्थेने सुमारे अठ वषे सातत्याने वाढीचा दर वाद्दषथक ८%
च्या जवळ नोंदवला . २००८ नंतर सबप्राआम माकेट संकट अद्दण त्याचा जागद्दतक प्रभाव ,
हा त्याच्या आद्दतहासातील टप्पा होता .
भारतीय ऄथथव्यवस्थेने सलग वषाांमध्ये ईत्पादन वाढीमध्ये खालावलेला कल ऄनुभवला.
२०१६ मध्ये नोटाबंदी अद्दण २०१७ मध्ये जीएसटी सारयया संरचनात्मक सुधारणांच्या
कमकुवत ऄंमलबजावणीच्या प्रद्दतकूल पररणामामुळे हा कल अणखी वाढला होता . तथाद्दप,
ऄनेक लोक ऄशा सुधारणांच्या दीघथकालीन फायद्यांच्या बाजूने युद्दक्तवाद करतात, ज्याचा
द्दनणथय फक्त योग्य वेळीच केला जाउ शकतो.
तĉा ३ अ ३: समú लàयी िनद¥शक: १९८० ते २०२० पय«तची पंचवािषªक सरासरी
एकूण-स्तरीय अईटपुटच्या द्दवद्दवध घटकांवर बारीक नजर भारतीय ऄथथव्यवस्थेच्या
गद्दतमान वाढीचे मूल्यांकन करण्यासाठी एक ऄद्दतशय माद्दहतीपूणथ भाग अहे. ऄलीकडेच
भारताला ईपभोग वाढीचा ऄनुभव येत ऄसला तरी, त्याच्या सुरुवातीच्या अद्दथथक
प्रवृत्तीला खाजगी गुंतवणुकीच्या दराने आंधन द्ददले होते, जे १९८०-१९८५ या
कालावधीसाठी सतत ८.५७% वरून २०१०-२०१५ मध्ये ३०.३२% पयांत वाढले. ,
भारतातील सावथजद्दनक गुंतवणुकीत एक धमथद्दनरपेक्ष ऄधोगती द्ददसून अली, जी मुययत्वे
राज्य अद्दण केंद्रासह द्दवद्दवध स्तरांवर सरकारने पायाभूत सुद्दवधांच्या गुंतवणुकीत तीव्र घट
केल्यामुळे झाली.
मध्यमवगाथचा ईदय अद्दण लोकसंययाशास्त्रीय प्रोफाआलमध्ये संक्रमणामुळे गेल्या दशकात
जास्त वापर झाला अद्दण ऄन्यथा मजबूत लवद्दचक घटक अद्दण ऄथथव्यवस्थेची ताकद
कमी झाली, म्हणजेच खाजगी बचत. १९८०-१९८५ मध्ये १३.२३% वरून २००५-
२०१० मध्ये ३२.२३% पयांत द्दस्थर वाढ नोंदवली गेली अद्दण २००० च्या
संकटादरम्यान जागद्दतक गोंधळाच्या द्दवरूद् अपली अद्दथथक व्यवस्था ईंचावली. जीएसटी munotes.in
Page 84
समú आिथªक संकÐपना व उपयोजन
८४ अद्दण नोटाबंदी लागू झाल्यानंतर, बचत दर अद्दण खाजगी गुंतवणुकीचे दर २०१५ ते
२०१९ या कालावधीत ऄनुक्रमे २९.७१% अद्दण २७.७६% पयांत घसरले. पुढे, अद्दथथक
अघाडीवर, भारताचे धोरण कायम ठेवण्यासाठी रूद्दढवादी भूद्दमका ऄवलंबते राजकोषीय
तूटची द्दनम्न पातळी, जी १९८५ ते १९९० या कालावधीत त्याच्या कमाल मूल्य ७.४४%
अद्दण २०१५ ते २०२० पयांत ३.६०% च्या सवाथत कमी दरम्यान अहे.
जागद्दतक ऄनुभव ऄसे सुचद्दवतो की भारतासारखे कोणतेही ईदयोन्मुख राष्ट्र नेहमीच
महागाइच्या धक्क्यांना बळी पडते, मुययतः यामुळे संरचनात्मक घटक. १९८० नंतर
पद्दहल्या दीड दशकांमध्ये ईच्च चलनवाढीचा भारताचा ऄनुभव सरासरी ९.५% ऄसला
तरी, त्याने पुढील दोन दशकात चलनवाढीला सरासरी ६.४१% च्या ऄद्दधक अरामदायक
पातळीवर अणण्यासाठी अपल्या अद्दथथक धोरण साधनांना कुशलतेने चालवले. म्हणजे
१९९५ ते २०१५ दरम्यान. देशाच्या सवोच्च बँकेने वेदनारद्दहत वाढीसाठी ४ % महागाइ
दराचे लक्ष्य पातळी द्दनद्दित केली अद्दण २०१५ ते २०२० च्या कालावधीसाठी महागाइ
३.३५% आतकी कमी ऄसल्याने त्या द्ददशेने यश अद्दण अशावादाचे पुरावे अहेत. तथाद्दप,
२०१९ ते २०२० च्या ऄखेरीस अद्दण त्यानंतर, जगभरातील आतर देशांप्रमाणे, भारतीय
ऄथथव्यवस्थेला कोद्दवड -19 संकटाचा मोठा फटका बसला. अद्दथथक वषथ २०२०-२१ च्या
पद्दहल्या द्दतमाहीत सकल राष्ट्रीय ईत्पादनाची वाढ २३.९% कमी झाली अहे. द्दवद्दवध
क्षेत्रांच्या कामद्दगरीवरून हे द्ददसून येते की कृषी क्षेत्र वगळता सवथ क्षेत्रांनी Q1 २०२०-२१
मध्ये घटती प्रवृत्ती दशथद्दवली अहे. बांधकाम, व्यापार, वाहतूक अद्दण पयथटनासारयया सेवा
घटकांमधील वाढीचा दर सुमारे ५०% कमी झाला अहे. ईत्पादन अद्दण खाण ईद्योगांमध्ये
ऄनुक्रमे ३९.३% अद्दण २३.३% घट झाली अहे. खचाथच्या बाजूने, पद्दहल्या १० वषाांच्या
सरासरी ३०% च्या तुलनेत Q1 २०२०-२१ दरम्यान गुंतवणुकीचा दर २२% आतका कमी
अहे. या दरम्यान, भारतातील द्दकरकोळ महागाइ देखील लक्षणीयरीत्या वाढली अहे अद्दण
ऑक्टोबर २०२० मध्ये त्याचे दर ७.६१% वर पोहोचले अहेत जे गेल्या सहा वषाथतील
सवाथद्दधक अहेत. ही द्दचन्हे द्दचंताजनक अहेत कारण अद्दथथक धोरणाने अधीच संकट कमी
करण्यासाठी द्दवस्तारात्मक भूद्दमका घेतली अहे. अद्दथथक अघाडीवर, संकटाचा तूटांवर
लक्षणीय पररणाम झाला अहे. सप्टेंबर २०२१ साठी सामान्य लेखा द्दनयंत्रक (CGA) च्या
ऄहवालानुसार, पद्दहल्या दोन द्दतमाहीसाठी द्दवत्तीय तूट अधीच अद्दथथक वषथ २०२०-२१
साठी वाद्दषथक ऄंदाजाच्या ११४% पयांत पोहोचली अहे.
सध्याचा ऄभ्यास हा भारतातील एकूण अद्दथथक गद्दतशीलतेला एकूण पातळीवर पकडण्याचा
प्रयत्न अहे. या ऄभ्यासात १९८० ते २०१९ पयांतचा वाद्दषथक डेटा समाद्दवष्ट अहे.
अमच्या द्दवश्लेषणाचे सैद्ांद्दतक अधार केनेद्दसयन ऄथथशास्त्राच्या सूक्ष्म अद्दथथक पायावर
अधाररत नवीन केनेद्दसयन फ्रेमवकथचे ऄनुसरण करतात. एकूण मागणी त्याच्या चार
घटकांनुसार तयार केली जाते, म्हणजे वापर, खाजगी गुंतवणूक, द्दनयाथत अद्दण अयात. या
अराखड्यात, सरकारी खचथ अद्दण सरकारी भांडवल द्दनद्दमथती हे बद्दहष्ट्कृत मानले जाते.
एकूण पुरवठा श्रम, भांडवल अद्दण बाह्य तांद्दत्रक प्रगतीद्वारे चालवलेल्या साध्या
द्दनयोक्लाद्दसकल ईत्पादन कायाथचे रूप घेतो. चलनवाढीचा दर अईटपुट गॅप, मागील
चलनवाढीच्या ऄपेक्षा अद्दण द्दवद्दनमय दराचे कायथ म्हणून घेतले जाते. हे नवीन केनेद्दसयन
द्दफद्दलप्स वक्र प्रद्दतद्दनद्दधत्व खालीलप्र माणे अहे. एलएम वक्र वैद्दशष्ट्य ईत्पन्न अद्दण ऄल्प munotes.in
Page 85
अयएस-एलएम प्रद्दतमान- २
८५ मुदतीच्या व्याज दराने द्दनधाथररत केले जाते. चलनद्दवषयक धोरण अद्दण राजकोषीय धोरण
वस्तूंच्या बाजाराशी जोडणे, दीघथकालीन व्याज दर ऄल्पकालीन व्याज दर अद्दण सरकारी
गुंतवणूकीद्वारे द्दनधाथररत केले जातात. शेवटी, दरडोइ ईत्पन्ना चे कायथ म्हणून कर ऄंदाज
केला जातो.
भारतीय ऄथथव्यवस्थेच्या संरचनेसाठी अद्दथथक धोरणाच्या तुलनेत द्दवस्ताररत द्दवत्तीय धोरण
महत्त्वपूणथ अहे कारण गुंतवणूक वाढ, कमी व्याजदरामुळे प्रेररत, ऄनेक घषथण अद्दण
कमकुवत रान्सद्दमशन यंत्रणेमुळे ईत्पादन वाढवण्यामध्ये त्याचा स्टीम गमावला . भद्दवष्ट्यात
ऄथथव्यवस्थेला शाश्वत वाढीच्या द्ददशेने नेण्यासाठी द्दववेकी द्दवत्तीय द्दस्थतींवर लक्ष केंद्दद्रत
करण्याची गरज अहे.
३अ.१२ सारांश १. अद्दथथक ईतार-चढाव म्हणजे वाढ द्दकंवा अकुंचन दशथवणार्या देशाच्या राष्ट्रीय
ईत्पन्नाच्या पातळीवरील चढईतार . बाजार ऄथथव्यवस्थेतील अद्दथथक चढईतारांचे
वणथन करणारे वतथमान अद्दथथक प्रद्दतमान हे व्यवसाय चक्र अहे. व्यवसाय चक्र हा
अद्दथथक चढईतारांचा एक नमुना अहे जो अद्दथथक वाढीचा कालावधी, अकुंचन अद्दण
दरम्यानच्या द्दस्थत्यंतरांचे वणथन करतो.
२. द्दस्थरीकरण धोरण हे सरकार द्दकंवा त्याच्या मध्यवती बँकेने अखलेले धोरण अहे
ज्याचा हेतू अद्दथथक वाढीचे द्दनरोगी स्तर राखणे अद्दण द्दकंमतीतील द्दकमान बदल
करणे अहे. द्दस्थरीकरण धोरण द्दटकवून ठेवण्यासाठी व्यवसाय चक्राचे द्दनरीक्षण करणे
अद्दण मागणी द्दकंवा पुरवठ्यातील ऄचानक बदल द्दनयंद्दत्रत करण्यासाठी
अवश्यकतेनुसार द्दवत्तीय धोरण अद्दण अद्दथथक धोरण समायोद्दजत करणे अवश्यक
अहे.
३. द्दस्थर धोरणांमुळे १९८० अद्दण १९९० च्या दरम्यान मेद्दक्सको, ऄजेंद्दटना, थायलंड
अद्दण आंडोनेद्दशयासह ऄनेक देशांना भेडसावणारे कजथ अद्दण परकीय चलन
संकटांपासून मुक्त होण्यास मदत झाली अहे. सध्या, ही साधने ऄमेररका अद्दण
भारतासह ऄनेक देशांमध्ये यशस्वीररत्या वापरली जात अहेत. मंदीची वाढ अद्दण
दहशतवादी हल्ल्यातून बाहेर पडणे.
४. गदी वाढणे ही ऄशा प्रद्दक्रयेला सूद्दचत करते द्दजथे सरकारी खचाथत वाढ झाल्याने
खाजगी क्षेत्रातील खचथ कमी होतो. सावथजद्दनक क्षेत्राच्या वाढीशी संबंद्दधत व्याजदरात
वाढ झाल्यामुळे हे घडते. सरकारी खचथ खाजगी क्षेत्रातील गुंतवणुकीच्या खचाथपेक्षा
जास्त अहे. त्यामुळे, (केसरकारी खचथच्या गुणक पररणामजी) कारण खाजगी
गुंतवणूक प्रद्दतकूल पररणाम ईच्च व्याजदर खालील कमी अहे. गदीच्या पररणामामुळे
एकूण ईत्पादन कमी होते परंतु व्याज दर वाढतो.
५. पॉद्दलसी द्दमक्स हा शब्द द्दवत्तीय अद्दण चलनद्दवषयक धोरणाच्या संयोजनास सूद्दचत
करतो जो देश त्याच्या ऄथथव्यवस्थेचे व्यवस्थापन करण्यासाठी वापरतो. राष्ट्राच्या munotes.in
Page 86
समú आिथªक संकÐपना व उपयोजन
८६ धोरणकत्याांद्वारे धोरणात्मक द्दमश्रण द्दवकद्दसत केले जाते अद्दण द्दनद्दित केले जाते -
द्दवशेषतः त्याचे संघीय सरकार अद्दण मध्यवती बँक. राष्ट्राच्या अद्दथथक वाढीला
चालना देण्यासाठी धोरणात्मक द्दमश्रण हा एक महत्त्वाचा भाग अहे अद्दण देशाला
त्याच्या ऄथथव्यवस्थेची ताकद राखण्यासाठी रॅकवर ठेवण्यास मदत करते.
३अ.१३ ÿij १. अद्दथथक चढईतारांचा ऄथथ स्पष्ट करा.
२. अद्दथथक चढईतारातील द्दस्थरीकरण धोरणे भूद्दमका यावर चचाथ करा.
३. द्दस्थरीकरण यंत्रणेची अद्दण गदी वाढीचा पररणाम यांचा IS-LM संरचनेशी संबंद्दधत
भूद्दमका स्पष्ट करा.
४. भारतातील IS-LM संरचना यावर चचाथ करा.
*****
munotes.in
Page 87
८७ ÿकरण ४
४
“समú आिथªक धोरणाचे आंतरराÕůीय पैलू”
ÿकरण रचना
४.१ उद्दिष्टे
४.२ प्रस्तावना
४.३ चालू खाते
४.४ भाांडवल खाते
४.५ सांतुलन कायदा
४.६ खात्याचे उदारीकरण
४.७ आयात द्दनयाात ताळेबांद वर पररणाम करणारे घटक
४.८ आयात द्दनयाात ताळेबांद ची सांरचना
४.९ आयात द्दनयाात ताळेबांदातील असमतोल
४.१० आयात द्दनयाात ताळेबांदाच्या असमतोलातील मुख्य प्रकार
४.११ आयात द्दनयाात ताळेबांदाच्या असमतोलाची कारणे
४.१२ आयात द्दनयाात ताळेबांदाचा असमतोल कमी करण्यासाठी उपाय
४.१३ चलनद्दवषयक धोरण आद्दण राजकोषीय धोरणाच्या माध्यमातून आयात
द्दनयाात ताळेबांदातील बदलत्या खचााची धोरणे आद्दण खचा बदलाची धोरणे
४.१४ साराांश
४.१५ प्रश्न
४.१ उिĥĶे • देशातील तसेच कॉपोरेट स्तरावरील धोरणाांमागील सैद्ाांद्दतक तका पूणापणे समजून
घेण्यासाठी द्दवद्यार्थयाांना सक्षम करणे.
• महत्त्वपूणा आद्दथाक धोरणाांच्या द्दवश्लेषणास बळकटी देणारी मूलभूत समग्र आद्दथाक
सांकल्पनाांचा ठाम आधार घेणे.
munotes.in
Page 88
समú आिथªक संकÐपना व उपयोजन
८८ ४.२ ÿÖतावना आयात िनयाªत ताळेबंद:
आयात द्दनयाात ताळेबांद (बीओपी) म्हणजे एका देशातील आद्दण उवाररत जगातील
कांपनयाांमधील एका द्दवद्दशष्ट कालावधीत (जसे की एक चतुथाांश द्दकांवा वषा) दरम्यान केलेल्या
सवा व्यवहाराांचे द्दवधान होय.
यामधील आयात द्दनयाातीच्या केलेल्या नोंदी देशातील व्यक्ती, कांपनया आद्दण सरकारी
सांस्था याांच्यासह पूणा केलेल्या सवा व्यवहाराचा साराांश देते. या व्यवहाराांमध्ये वस्तू, सेवा
आद्दण भाांडवलाची आयात आद्दण द्दनयाात तसेच परदेशी मदत आद्दण पैसे पाठद्दवण्यासारख्या
हस्ताांतरणाची देयके याांचा द्दह समावेश आहे.
देशातील देयकाांची द्दशल्लक आद्दण द्दतची द्दनव्वळ आांतरराष्ट्रीय गुांतवणूकीची द्दस्थती
एकद्दितपणे आांतरराष्ट्रीय खाती बनवते. देय द्दशल्लक रक्कम दोन खात्यात व्यवहार करते:
चालू खाते आद्दण भाांडवल खाते. कधीकधी भाांडवलाच्या खात्यास द्दवत्तीय खाते म्हटले
जाते. भाांडवली खाते हे स्वतांि, सामानयत: अगदी लहान, स्वतांिपणे सूचीबद् केलेले खाते
असते. भाांडवल खात्यात, मोठ्या प्रमाणावर पररभाद्दषत केलेले, द्दवत्तीय साधने आद्दण
मध्यवती बँकेच्या साठ्याांच्या व्यवहाराांचा समावेश आहे.चालू खात्यात वस्तू, सेवा,
गुांतवणूक उत्पनन आद्दण चालू बदल्याांमधील व्यवहाराांचा समावेश आहे. तसेच यामध्ये
थोडक्यात पररभाद्दषत केलेल्या केवळ आद्दथाक उपकरणाांमधील व्यवहाराचा समावेश आहे.
सध्याचे चालू खाते राष्ट्रीय उत्पादनाच्या मोजणीमध्ये समाद्दवष्ट केले गेले आहे, तर
भाांडवली खाते नाही.
जोपयांत भाांडवलाचे खाते मोठ्या प्रमाणात पररभाद्दषत केले जात नाही पयांत तो आयात
द्दनयाात ताळेबांद मधील भाांडवलाच्या सवा रकमेची बेरीज शूनय असणे आवश्यक आहे.
कारण की चालू खात्यात द्ददसून येणार् या प्रत्येक पतात भाांडवलाच्या खात्यात सांबांद्दधत देय
असते आद्दण त्याउलट जर एखादा देश एखाद्या वस्तूची द्दनयाात करते (चालू खात्याचा
व्यवहार), जेव्हा त्या वस्तूसाठी पैसे द्ददले जातात (भाांडवल खाते व्यवहार) तेव्हा ते
प्रभावीपणे परकीय भाांडवलाची आयात करते.
भाांडवलाच्या द्दनयाातीतून जर एखादा देश आपल्या आयातीला द्दवत्तपुरवठा करू शकत
नसेल तर त्याने त्याचे साठा कमी करत आणला पाद्दहजे. मध्यवती बँकेच्या साठा वगळता
भाांडवली खात्याची अरांद पररभाषा वापरन ही पररद्दस्थती अनेकदा देयकाच्या तुटीची
द्दशल्लक म्हणून ओळखली जाते. वास्तद्दवक, देयतेचे द्दवस्तृत पररभाद्दषत द्दशल्लक शूनय
पयांत वाढणे आवश्यक आहे. प्रत्यक्ष व्यवहारात, अथाव्यवस्था आद्दण उवाररत जगातील
प्रत्येक व्यवहाराची अचूक मोजणी करण्याच्या अडचणीमुळे, द्दवदेशी चलन हस्ताांतरणामुळे
झालेल्या द्दवसांगतींसह साांद्दख्यकीय द्दवसांगती उद्भवू शकतात. देशाांद्वारे द्दवद्दशष्ट कालावधीत
सवा आांतरराष्ट्रीय आद्दथाक व्यवहाराांवर नजर ठेवण्यासाठी वापरली जाणारी द्दशल्लक
रक्कम (बीओपी) आहे. सहसा, आयात द्दनयाात ताळेबांदची गणना दर द्दतमाही आद्दण प्रत्येक
कॅलेंडर वषी केली जाते. munotes.in
Page 89
“समग्र आद्दथाक धोरणाचे आांतरराष्ट्रीय पैलू”
८९ खासगी आद्दण सावाजद्दनक अशा दोनही क्षेिाांद्वारे घेतलेले सवा व्यवहार आयात द्दनयाात
ताळेबांदमध्ये एका देशामध्ये द्दकती पैसे बाहेर जात आहेत हे द्दनधााररत करण्यासाठी करतात.
एखाद्या देशाला पैसे द्दमळाले असल्यास, हे एक जमा म्हणून ओळखले जाते आद्दण जर
एखाद्या देशाने पैसे द्ददले द्दकांवा द्ददले असेल तर हा व्यवहार देय म्हणून मोजला जातो.
सैद्ाांद्दतकदृष्ट्या, आयात द्दनयाात ताळेबांद शूनय असावा, म्हणजे जमा (क्रेद्दडट) आद्दण
(डेद्दबट) द्दशल्लक असले पाद्दहजेत, परांतु प्रत्यक्षात असे घडते. अशा प्रकारे,आयात द्दनयाात
ताळेबांद द्दनरीक्षकास साांगू शकेल की एखाद्या देशाची कमतरता द्दकांवा अद्दधशेष असल्यास
आद्दण अथाव्यवस्थेच्या कोणत्या भागामध्ये द्दवसांगती उद्भवत आहेत.
४.३ चालू खाते चालू खात्याचा वापर देशात वस्तू आद्दण सेवाांचा ओघ आद्दण वाहून जाण्यासाठी द्दचनहाांद्दकत
करण्यासाठी केला जातो. सावाजद्दनक आद्दण खासगी अशा गुांतवणूकीवर द्दमळणारी कमाई
चालू खात्यातही टाकली जाते. चालू खात्यामध्ये व्यापाराच्या व्यापारावरील जमा आद्दण
डेद्दबट असते ज्यात कच्चा माल आद्दण तयार वस्तू अशा वस्तूांचा समावेश असतो जो द्दवकत
घेतला जातो द्दकांवा द्दवकला जातो द्दकांवा द्ददला जातो. (शक्यतो मदतीच्या स्वरूपात ). सेवा
म्हणजे पयाटन, वाहतुकीच्या प्राप्ती (ज्यात एखादे जहाज सुएझ कालव्यातून जातील तेव्हा
इद्दजप्तमध्ये द्यावे लागणायाा आकारणीप्रमाणे), अद्दभयाांद्दिकी, व्यवसाय सेवा शुल्क इ .
वस्तू आद्दण सेवा एकद्दितपणे देशाचा व्यापाराचा समतोल (बीओटी) बनवतात. एकूण
आयात आद्दण द्दनयाात केल्यामुळे व्यापाराचा समतोल ही देशातील द्दशल्लक सवाात मोठी
असते. जर एखाद्या देशामध्ये व्यापार तूट द्दशल्लक असेल तर तो द्दनयाातीपेक्षा अद्दधक
आयात करतो आद्दण व्यापारात द्दशल्लक राद्दहल्यास तो आयात करण्यापेक्षा अद्दधक द्दनयाात
करतो.
उत्पनन मालमत्ता जसे की समभाग (लाभाांश स्वरूपात) द्दमळालेल्या पावत्याही चालू
खात्यात नोंदद्दवल्या जातात . चालू खात्याचा शेवटचा घटक हा एकतर्फी हस्ताांतरण आहे. हे
जमा खाते आहे जे बहुतेक कामगाराांचे पैसे पाठवतात, जे परदेशात काम करणार्या राष्ट्रीय
देशाच्या स्वदेशी परत पाठद्दवल्या जातात तसेच परदेशी मदत देखील प्राप्त केली जाते.
वस्तू आद्दण सेवाांच्या व्यापारातील सवा देयकाची नोंद आहे आद्दण उत्पननाचा प्रवाह चार
भागात द्दवभागले गेले आहेत:
• वस्तूांच्या व्यापाराची द्दशल्लक (दृश्यमान)
• सेवाांमध्ये व्यापार सांतुलन (अदृश्य) उदा. पयाटन, द्दवमा.
• द्दनव्वळ उत्पनन वाहते. प्राथद्दमक उत्पनन प्रवाह (वेतन आद्दण गुांतवणूकीचे उत्पनन)
• द्दनव्वळ चालू बदली दुय्यम उत्पननाचा प्रवाह (उदा. युएन, ईयू मध्ये सरकारची बदली)
munotes.in
Page 90
समú आिथªक संकÐपना व उपयोजन
९० ४.४ भांडवल खाते भाांडवल खाते असे आहे द्दक जेथे सवा आांतरराष्ट्रीय भाांडवलाच्या हस्ताांतरणाची नोंद आहे.
हे अद्दधग्रहण गैर-आद्दथाक मालमत्ता (उदाहरणाथा, जमीन म्हणून भौद्दतक मालमत्ता) सांदद्दभात
करते आद्दण द्दवद्दनद्दमात मालमत्ताांच्या द्दकांवा द्दवल्हेवाट, ज्या उत्पादनासाठी आवश्यक
असतात परांतु द्दहरे काढण्यासाठी वापरल्या जाणार् या खाणीप्रमाणे तयार केली गेली नाहीत.
कजा मार्फी, वस्तूांचे हस्ताांतरण आद्दण देश सोडून जाणारे द्दकांवा प्रवेश करत असलेल्या
स्थलाांतरकत्याांद्वारे आद्दथाक मालमत्ता, द्दनद्दित मालमत्तेवर मालकीचे हस्ताांतरण (उत्पादन
प्रद्दक्रयेमध्ये वापरल्या जाणार्या उपकरणाांसारख्या मालमत्ता उत्पनन), द्दनद्दित मालमत्ता ,
भेटवस्तू आद्दण वारसा कर, मृत्यूची आकारणी आद्दण अखेरीस, द्दनद्दित मालमत्तेचे द्दवमा न
झालेले नुकसान द्दकांवा द्दवक्रीसाठी प्राप्त द्दनधीचे हस्ताांतरण.
आिथªक खाते:
आद्दथाक खात्यात, व्यवसाय, स्थावर मालमत्ता , रोखे आद्दण साठे याांच्या गुांतवणूकीशी
सांबांद्दधत आांतरराष्ट्रीय नावे प्रलेद्दखत असतात. आांतरराष्ट्रीय नाणेद्दनधी (आयएमएर्फ) कडे
असणारा परकीय साठा, सोने, द्दवशेष रेखाांकन अद्दधकार (एसडीआर), परदेशात असणारी
खासगी मालमत्ता आद्दण थेट परकीय गुांतवणूकी यासारख्या सरकारी मालकीच्या
मालमत्ताांचा समावेश आहे. खासगी आद्दण अद्दधकृत अशा परदेशी लोकाांच्या
मालमत्तादेखील आद्दथाक खात्यात नोंदद्दवल्या जातात.
आद्दथाक गुांतवणूकीसाठीच्या सवा व्यवहाराांची ही नोंद आहे. ज्यामध्ये खालील बाबी समाद्दवष्ट
आहेत:
• थेट गुांतवणूक - ही परदेशातून होणारी द्दनव्वळ गुांतवणूक आहे. उदाहरणाथा, जपानमध्ये
जर यूके कांपनीने कारखाना बनद्दवला असेल तर ते यूकेच्या द्दवत्तीय खात्यावर देयता
असेल)
• पोटार्फोद्दलओ गुांतवणूक. हे रोखे, द्दगल्ट्स खरेदी करणे द्दकांवा बँकाांमध्ये बचत करणे
यासारख्या आद्दथाक प्रवाह आहेत.
• द्दवद्दनमय दरातील बदलाांचा र्फायदा घेण्यासाठी “हॉट मनी फ्लो ” म्हणून ओळखल्या
जाणार् या अल्प-मुदतीचा आद्दथाक प्रवाह, उदा. परदेशी गुांतवणूकदार चाांगल्या
व्याजदराचा र्फायदा घेण्यासाठी यूके बँकेत पैसे वाचवतात - ही द्दवत्तीय खात्यातील
एक जमा बाजू असेल.
४.५ संतुलन कायदा सांयुक्त-भाांडवल आद्दण द्दवत्तीय खात्याांपेक्षा चालू खाते सांतुद्दलत असावे; तथाद्दप, वर नमूद
केल्याप्रमाणे, हे क्वद्दचतच घडते. आपण देखील लक्षात घेतले पाद्दहजे द्दक द्दवद्दनमय दर
बदलासह, पैशाच्या मूल्यात बदल होऊ शकतो आद्दण त्यामुळे आयात द्दनयाात ताळेबांद
असांतुद्दलत होऊ शकतो. जर परदेशात द्दनद्दित मालमत्ता असेल तर, ही उधारलेली रक्कम munotes.in
Page 91
“समग्र आद्दथाक धोरणाचे आांतरराष्ट्रीय पैलू”
९१ एक भाांडवली खाते बद्दहवााह म्हणून द्दचनहाांद्दकत केली जाते. तथाद्दप, त्या द्दनद्दित मालमत्तेची
द्दवक्री चालू खात्याचा प्रवाह (गुांतवणूकीतून द्दमळणारा उत्पनन) मानली जाईल.
जेव्हा एखाद्या देशामध्ये चालू खात्यातील तूट असते जी भाांडवली खात्याद्वारे द्दवत्तपुरवठा
केली जाते, तेव्हा देश खरोखरच अद्दधक वस्तू आद्दण सेवाांसाठी भाांडवली मालमत्ता ठेवत
असतो. जर एखादा देश आपल्या चालू खात्यातील तूट भरन घेण्यासाठी कजा घेत असेल
तर हे आयात द्दनयाात ताळेबांद मध्ये परकीय भाांडवलाच्या रूपात द्ददसून येईल.
आपली ÿगती तपासा :
१. आयात द्दनयाात ताळेबांदची व्याख्या द्दलहा.
२. आयात द्दनयाात ताळेबांद मधील चालू खाते स्पष्ट करा.
३. आयात द्दनयाात ताळेबांद मधील भाांडवल खाते स्पष्ट करा.
४. आयात द्दनयाात ताळेबांद मधील सांतूलन स्पष्ट करा.
४.६ खाÂयाचे उदारीकरण २० व्या शतकाच्या उत्तराधाात जागद्दतक आद्दथाक व्यवहार आद्दण व्यापाराच्या वाढीमुळे
बर् याच द्दवकसनशील देशाांमध्ये आयात द्दनयाात ताळेबांद आद्दण समग्र आद्दथाक
उदारीकरणाला चालना द्दमळाली . द्दवकसनशील देशाांना उदयोनमुख बाजारपेठेतील आद्दथाक
तेजीचा उद्रेक झाल्यामुळे या भाांडवलाचा र्फायदा घेण्यासाठी भाांडवल- आद्दण आद्दथाक
खात्यातील व्यवहाराांवरील द्दनबांध हटवावे, असे आवाहन करण्यात आले.
४.७ आयात िनयाªत ताळेबंदवर पåरणाम करणारे घटक चालू खात्यातील तूट खालील घटकाांमुळे होऊ शकते:
१. आयातीवरील úाहकां¸या खचाªचे दर: उदाहरणाथा, आद्दथाक भरभराटी दरम्यान
खचाात वाढ होईल आद्दण यामुळे चालू खात्यावर तूट द्दनमााण होईल.
२. आंतरराÕůीय Öपधाª : एखाद्या देशाला आपल्या प्रद्दतस्पध्याांपेक्षा महागाईचा अनुभव
आला तर द्दनयाात कमी स्पधाात्मक होईल ज्यामुळे मागणी कमी होईल.
३. िविनमय दर : जर द्दवद्दनमय दर जास्त मूल्यमापन केले तर ते द्दनयाातीत तुलनेने
अद्दधक महाग होते ज्यामुळे चालू खात्यात घट येते.
४. अथªÓयवÖथेची रचना : द्दवओद्योगीकीकरण द्दनयाात क्षेिास हानी पोहोचवू शकते.
munotes.in
Page 92
समú आिथªक संकÐपना व उपयोजन
९२ चालू खात्यातील तूट यावर पररणाम करणारे घटक:
आकृती ४.१ चालू खाÂयातील तुटीचे पåरणाम देशासाठी देय
४.८ आयात िनयाªत ताळेबंद देशात का महßवाचा आहे पुढील कारणाांसाठी देशाचा आयात द्दनयाात ताळेबांद महत्वाचा आहे:
• आयात द्दनयाात ताळेबांद देशाची आद्दथाक द्दस्थती दशावते.
• आयात द्दनयाात ताळेबांदचा उपयोग देशाच्या चलन मूल्याचे कौतुक करीत आहे की
घसारा आहे हे दशाद्दवण्यासाठी सूचक म्हणून वापरले जाऊ शकते.
• आयात द्दनयाात ताळेबांद द्दवत्तीय आद्दण व्यापार धोरणाांबाबत द्दनणाय घेण्यास सरकारला
मदत करते.
• हे इतर देशाांसह देशाच्या आद्दथाक व्यवहाराांचे द्दवश्लेषण आद्दण समजून घेण्यासाठी
महत्त्वपूणा माद्दहती प्रदान करते.
आयात द्दनयाात ताळेबांदचा आद्दण त्यातील घटकाांचा बारकाईने अभ्यास केल्यास, एखाद्याला
देशाच्या अथाव्यवस्थेसाठी र्फायदेशीर द्दकांवा हाद्दनकारक प्रवृत्ती शोधण्यास सक्षम केले जाऊ
शकते आद्दण त्यानांतर योग्य उपाययोजना करणे शक्य होते.
munotes.in
Page 93
“समग्र आद्दथाक धोरणाचे आांतरराष्ट्रीय पैलू”
९३
पेम¤ट्स¸या िशÐलक रकमेची रचना
४.८.१ चूक आिण उÂसजªन:
द्दद्वनोंद पद्तीप्रमाणे प्रत्येक पत सांकल्पनेनुसार एक देय अद्दस्तत्त्वात आहे आद्दण अशा प्रकारे
आयात द्दनयाात ताळेबांदमध्येही द्दशल्लक असणे आवश्यक आहे. प्रत्यक्षात आयात द्दनयाात
ताळेबांदात द्दशल्लक राहू शकत नाही. एकदा द्दवद्दवध प्रकारच्या आांतरराष्ट्रीय द्दवत्तीय
प्रवाहाांची नोंद झाल्यावर साांद्दख्यकीतील द्दवसांगती, ज्यास िुटी आद्दण चुक म्हणून सांबोधले
जाते, त्याांची नोंद देखील केली जाते. पैसे देयकाची माद्दहती गोळा करण्याच्या गुांतागुांतमुळे
साांद्दख्यकीय द्दवसांगती उद्भवते. आपल्याला माद्दहतीचे द्दवद्दभनन स्त्रोत आढळू शकतात जे
कधीकधी त्याांच्या दृद्दष्टकोणात द्दभनन असतात. उदाहरणाथा, तथाद्दप, माचामध्ये माल
पाठद्दवला जातो आद्दण देयके माि एद्दप्रल मध्ये प्राप्त होतात. ३१ माचा रोजी आकडेवारी
सांकद्दलत केली असल्यास, सांख्या द्दभनन असेल. िुटी आद्दण चुकाांची रक्कम दोनही बाजूांना
सांतुद्दलत करण्यासाठी आवश्यक प्रमाणात आहे. हे लक्षात ठेवणे उपयुक्त आहे की जेव्हा
जेव्हा आयात द्दनयाात ताळेबांदासाठी भूतकाळातील आकडेवारी जसजशी वेळ जसजशी
समायोद्दजत केली जाते तेव्हा िुटी शोधून काढल्यामुळे आद्दण 'चुका' वगळण्यासाठीचे
आकडे छोटे आद्दण कमी होत जातात.
४.८.२ परकìय चलन साठा :
परकीय चलन साठा परकीय चलन स्वरूपात ठेवलेल्या साठ्याांचे प्रदशान करते. जर एकूण
द्दशल्लक उवाररत रक्कम असेल तर ते सरकारी ठेवी खात्यात हलद्दवली जाईल ज्यामुळे
परकीय चलन साठा वाढेल. ते डॉलर, पौंड, सोने आद्दण द्दवशेष रेखाांकन अद्दधकार
(एसडीआर) च्या स्वरूपात असू शकते.
जर एखादी कमतरता असेल तर, तुटीच्या बरोबरीची रक्कम आयात द्दनयाात ताळेबांद
समतोल आणणार् या अद्दधकृत राखीव खात्यातून घेतली जाते. जेव्हा जादा परकीय चलन
राखीव द्दठकाणी हलद्दवला जातो तेव्हा त्या द्दवद्दशष्ट वषााच्या वही खात्यात द्दशल्लक वजा
म्हणून दशाद्दवले जाते. वजाबाकी द्दचनह (-) चलनवाढीतील वाढ दशावते आद्दण अद्दधक द्दचनहे munotes.in
Page 94
समú आिथªक संकÐपना व उपयोजन
९४ (+) ही तूट भरून काढण्यासाठी द्दवदेशी मुद्रा खात्यातून परकीय चलन घेण्याचे प्रदशान
करते.
आयात द्दनयाात ताळेबांद भारत आद्दण उवाररत देश याांच्यातील पैशाचे सवा उपाय मोजते.
चालू खाते आद्दण भाांडवली खात्यामधील र्फरक समजून घेणे आद्दण त्यामधील सांबांध
समजणे ही मुख्य बाब आहे.
आपली ÿगती तपासा :
१. देय द्दशल्लक असलेल्या चालू खात्याच्या व्यवहारावर पररणाम करणारे घटक साांगा.
२. एखाद्या देशासाठी देय रकमेच्या सांतुलनाचे महत्त्व यावर चचाा करा.
३. बीओपीमध्ये िुटी आद्दण ओद्दमशन आयटमची भूद्दमका स्पष्ट करा.
४. परकीय चलन साठ्याांचा अथा स्पष्ट करा.
४.९ आयात िनयाªत ताळेबंदातील असमतोल आयात द्दनयाात ताळेबांदातील असमतोल ही अशी पररद्दस्थती आहे जेव्हा अांतगात आद्दण
द्दकांवा बाह्य शक्ती बाजार सांतुलनास जाण्यापासून रोखतात द्दकांवा बाजार सांतुलनातून खाली
घसरतात. पररवतानशील घटकाांमधील बदल द्दकांवा दीघाकालीन सांरचनात्मक असांतुलनाचा
पररणाम हा अल्प -मुदतीचा उत्पादन असू शकतो.
असमतोल देखील देशाच्या देय द्दशल्लक मधील कमतरता वणान करण्यासाठी केला जातो.
• देय रकमेच्या असमथातेचा अथा म्हणजे त्याची अद्दतररक्त द्दकांवा तूटची द्दस्थती.
• आयात द्दनयाात ताळेबांदातील असमतोल म्हणजे देयकापेक्षा जमा रक्कम जास्त अथवा
कमी होते अशा प्रकारे,आयात द्दनयाात ताळेबांद =जमा > देय.
• एकूण देयके एकूण जमा रक्कमपेक्षा जास्त असल्यास आयात द्दनयाात ताळेबांदामधील
कमतरता येते. अशा प्रकारे, आयात द्दनयाात ताळेबांद =जमा <देय.
• जेव्हा बाह्य शक्ती बाजारपेठाच्या पुरवठ्यात आद्दण मागणीच्या समतोलतेमध्ये
अडथळा आणतात तेव्हा असमतोल असते. प्रद्दतसादात, बाजार अशा राज्यात प्रवेश
करते ज्या काळात पुरवठा आद्दण मागणी जुळत नाही. munotes.in
Page 95
“समग्र आद्दथाक धोरणाचे आांतरराष्ट्रीय पैलू”
९५ • सरकारच्या हस्तक्षेपापासून ते कामगार बाजाराच्या अकायाक्षमतेपयांत आद्दण
पुरवठादार द्दकांवा द्दवतरकाद्वारे एकतर्फी कारवाई करण्यापासून अनेक कारणाांमुळे
असमतोल होतो .
• बाजारात समतोल असलेल्या नवीन राज्यात प्रवेश केल्याने सामानयत: असमतोल
कमी केला जातो.
४.१० आयात िनयाªत ताळेबंदातील असमतोलाचे मु´य ÿकार आहेत i. चøìय असमतोल:
व्यापार चक्राांमुळे चक्रीय असमतोल उद्भवते. समृद्ी आद्दण नैराश्यासारख्या व्यापार
चक्राांच्या वेगवेगळ्या टप्प्याांनुसार, मागणी आद्दण इतर शक्तींमध्ये र्फरक असतो, व्यापाराच्या
अटी तसेच व्यापाराच्या वाढीस कारणीभूत ठरते आद्दण त्या अनुषांगाने अद्दतररक्त द्दकांवा तूट
देय द्दशल्लक होते.
देय ¸या िशÐलकमÅये चøìय असमतोल उĩवू शकते कारण:
i. व्यापार चक्र द्दभनन देशाांमधील द्दभनन मागा आद्दण नमुनयाांचे अनुसरण करतात.
वेगवेगळ्या देशाांमध्ये चक्राांच्या घटनेची समान वेळ आद्दण अधूनमधून नाही.
ii. वेगवेगळ्या देशाांद्वारे कोणतेही समान द्दस्थरीकरण प्रोग्राम आद्दण उपाय अवलांबले जात
नाहीत.
iii. द्दनरद्दनराळ्या देशाांतील आयातीची मागणीची लवद्दचकता एकसारखी नसते.
iv. आयातीच्या मागणीची द्दकांमत लवद्दचकता वेगवेगळ्या देशाांमध्ये द्दभनन आहे.
थोडक्यात, चक्रीय चढउताराांमुळे उत्पननातील चक्रीय बदलाांमुळे देयच्या द्दशल्लकमध्ये
असमतोल द्दनमााण होते.
रोजगार, उत्पादन आद्दण द्दकांमत बदल जेव्हा समृद्ीदरम्यान द्दकांमती वाढतात आद्दण
उदासीनतेत घट होतात तेव्हा ज्या देशाला आयातीला अत्यद्दधक लवद्दचक मागणी असते
अशा देशाला आयातीचे मूल्य कमी झाल्याचा अनुभव येतो आद्दण जर द्दनयाातीची द्दनयाात पुढे
चालू ठेवली तर देय च्या द्दशल्लकमध्ये द्दशल्लक रक्कम दशाद्दवली जाईल.
तूट आद्दण बाकी वैकद्दल्पकररत्या एका चक्राच्या उदासीनता आद्दण समृद्ीच्या टप्प्यात होत
असल्याने, देय समतोल स्वयांचद्दलतपणे सांपूणा चक्र वर सेट केला जातो.
ii. संरचनाÂमक असमतोल:
हे देशाच्या द्दकांवा परदेशातील अथाव्यवस्थेच्या काही क्षेिाांमध्ये घडणार् या सांरचनात्मक
बदलाांमुळे उद्भवते ज्यामुळे द्दनयाात द्दकांवा आयात द्दकांवा दोनहीची मागणी द्दकांवा पुरवठा सांबांध
बदलू शकतो. समजा काही पयाायाांमुळे भारताच्या जूट उत्पादनाांची परकीय मागणी घटत munotes.in
Page 96
समú आिथªक संकÐपना व उपयोजन
९६ गेली, तर भारताने जूट वस्तूांच्या उत्पादनात वापरल्या गेलेल्या स्त्रोताांना द्दनयाातीच्या इतर
वस्तूांमध्ये हलवावे लागेल.
जर हे सहज शक्य झाले नाही तर भारताची द्दनयाातीमध्ये घट होईल आद्दण आयातही
द्दततकीच राद्दहली तर देयच्या द्दशल्लकमध्ये असमतोल द्दनमााण होईल. त्याचप्रमाणे द्दनयाात
वस्तूांच्या पुरवठ्याची द्दस्थती बदलल्यास, म्हणजेच मुख्य वस्तूांमध्ये पीक द्दबघाड झाल्यामुळे
द्दकांवा उत्पाद्ददत वस्तूांच्या बाबतीत कच्चा माल द्दकांवा कामगार सांपाचा तुटवडा इत्यादीमुळे
पुरवठा कमी झाला तर द्दनयाातही त्या प्रमाणात कमी होऊ शकते. आद्दण देय रकमेच्या
रकमेची सांरचनात्मक असमतोल उद्भवेल.
द्दशवाय, चव, र्फॅशन, सवयी, उत्पनन, आद्दथाक प्रगती इत्यादीतील बदलाांमुळे मागणीत बदल
होताना पररणाम म्हणून आयात होण्याची शक्यता बदलू शकते. काही आयात केलेल्या
वस्तूांची मागणी वाढू शकते, परांतु काही वस्तूांच्या कायाात रचनात्मक बदल होऊ शकतो.
द्दशवाय, आांतरराष्ट्रीय भाांडवलाच्या हालचालींच्या दरात बदल केल्याने सांरचनात्मक बदल
देखील केले जातात. आांतरराष्ट्रीय भाांडवलाचा ओघ वाढल्याचा थेट पररणाम देशाच्या देय
रकमेच्या द्दशल्लक्यावर होतो.
iii. अÐप-कालीन असमतोल :
देशाच्या देयच्या द्दशल्लक रकमेचा अल्प कालावधीत असमतोल हा तात्पुरता असेल,
'थोड्या काळासाठी, जो काही वेळाने येऊ शकतो. जेव्हा एखादा देश आांतरराष्ट्रीय स्तरावर
कजा घेतो द्दकांवा कजा देईल तेव्हा त्याच्या देय रकमेमध्ये अल्प कालावधीत असमतोल
द्दनमााण होईल, कारण ही कजा सहसा अल्प कालावधीसाठी द्दकांवा जरी ती दीघा मुदतीसाठी
असेल तर नांतर परतर्फेड केली जाईल; म्हणूनच, द्दस्थती स्वयांचद्दलतररत्या दुरस्त होईल
आद्दण कोणतीही गांभीर समस्या उद्भवणार नाही.
अशाच प्रकारे, आांतरराष्ट्रीय कजा आद्दण कजा घेण्याच्या द्दक्रयाकलापाांमुळे उद्भवणार
असमतोल पूणापणे नयाय्य आहे. तथाद्दप, एखाद्या देशाच्या आयात द्ददलेल्या वषाात त्याच्या
द्दनयाातीपेक्षा जास्त वाढ झाली तर अल्प-कालीन असमतोल देखील उद्भवू शकते.
हे एका मागााने झाल्यास हे तात्पुरते ठरणार आहे, कारण नांतरची तूट भरून काढण्यासाठी
अद्दधक द्दनयाात करून आवश्यक पत उजाा तयार करन देश ते सहजपणे सुधारू शकेल.
परांतु अशा प्रकारच्या देयकेच्या द्दशल्लकपणाचे औद्दचत्यही नयाय्य नाही, कारण यामुळे
दीघाकालीन असमतोल मागा प्रशस्त होऊ शकतो.
जेव्हा अशी असमानता (द्दनयाातीपेक्षा जास्त प्रमाणात द्दकांवा त्याउलट आयात केल्याने
उद्भवते) वषाानुवषे दीघाकाळापयांत उद्भवते, तेव्हा ती तीव्र होते आद्दण देशाच्या
अथाव्यवस्थेवर आद्दण त्याच्या आांतरराष्ट्रीय आद्दथाक सांबांधाांवर याचा गांभीरपणे पररणाम
होऊ शकतो. सतत तूट द्दनमााण झाल्याने त्याचे परकीय चलन साठा सांपत जाईल आद्दण
परदेशी लोकाांकडून जास्त कजा घेता येणार नाही.
munotes.in
Page 97
“समग्र आद्दथाक धोरणाचे आांतरराष्ट्रीय पैलू”
९७ iv. दीघªकालीन असमतोल :
दीघाकालीन असमतोल म्हणजे एखाद्या देशाच्या पेमेंट्सच्या द्दशल्लकमध्ये खोलवर
रजलेली, सतत तूट असणारी द्दकांवा सरप्लस होय. कालक्रमानुसार जमा होणार् या अल्प-
कालीन असमतोल - तूट द्दकांवा अद्दधशेषाांमुळे येणारी ही धमाद्दनरपेक्ष असमानता आहे.
यामुळे सांबांद्दधत देशाची द्दवद्दनमय द्दस्थरता धोक्यात येते. द्दवशेषतः, देशाच्या पेमेंटच्या
द्दशल्लक दीघा मुदतीची तूट म्हणजे द्दतचे परकीय चलन साठा कमी होते आद्दण अशा तूटच्या
कालावधीत देश परदेशी लोकाांकडून आणखी कजा वाढवू शकणार नाही.
थोडक्यात, वास्तद्दवक असांतुष्टता ही एक दीघा-काळाची घटना आहे. हे सतत खोल मुळे
असलेल्या गद्दतशील बदलाांमुळे उद्भवते जे हळूहळू दीघा कालावधीत अथाव्यवस्थेत होते.
भाांडवल द्दनद्दमाती, लोकसांख्या वाढ, प्रादेद्दशक द्दवस्तार, ताांद्दिक प्रगती, नवकल्पना इत्यादी
गद्दतमान शक्ती / घटकाांमधील बदलाांमुळे हो ते.
उदाहरणाथा, नव्याने द्दवकसनशील अथाव्यवस्था, द्दवकासाच्या प्रारांभीच्या टप्प्यात त्याच्या
बचतीपेक्षा जास्त गुांतवणूकीची आवश्यकता आहे. कमी भाांडवलाच्या द्दनद्दमातीच्या दृष्टीने
त्याला भाांडवलाची गरज भागद्दवण्यासाठी परदेशी देशाांकडूनही आयात करावे लागतात
आद्दण त्यामुळे आयात द्दनयाातीपेक्षा जास्त होते. ही एक तीव्र घटना बनते. आद्दण अशा
देशाांमध्ये परकीय भाांडवलाचा पुरेसा प्रवाह नसतानाही, पेमेंट्सच्या तूट द्दशल्लक असू
शकतात.
४.११ असमतोलाची कारणे आिण उपाय एकूणच आयात द्दनयाात ताळेबांद खाते नेहमीच समतोल असते. हे द्दशल्लक द्दकांवा समतोल
र्फक्त लेखाच्या दृष्टीने आहे कारण भाांडवली खात्याच्या मदतीने तूट द्दकांवा अद्दधशेष
पुनसांचद्दयत केले जाते.
खरां तर जेव्हा आपण असमतोलाबिल बोलतो तेव्हा तो देय द्दशल्लक असलेल्या चालू
लेखाचा सांदभा देतो. स्वायत्त पावती स्वायत्त पेमेंट्सपेक्षा कमी असल्यास, देय रकमेची
भरपाई द्दशल्लक असणारी असमतोल दशाद्दवणारी तूट आहे.
आयात द्दनयाात ताळेबांदमध्ये असमतोल द्दनमााण करणारे अनेक घटक आहेत जे एकतर
अद्दतररक्त द्दकांवा तूट दशाद्दवतात.
आयात िनयाªत ताळेबंदमÅये असमतोलाची िदलेली कारणे खालीलÿमाणे:
(i) आिथªक घटक:
(अ) द्दनयाात आद्दण आयात दरम्यान असमतोल. (बीओआरमधील असमतोलचे हे मुख्य
कारण आहे),
(ब) मोठ्या प्रमाणावर द्दवकास खचा, ज्यामुळे मोठ्या प्रमाणात आयात होते,
(क) सवासाधारण व्यवसायातील चक्रीय चढ-उतार (मांदी द्दकांवा नैराश्यासारख्या) munotes.in
Page 98
समú आिथªक संकÐपना व उपयोजन
९८ (ड) चढ्या चढ-उतार (मांदी द्दकांवा नैराश्यासारख्या)
(इ) पुरवठा करण्याचे नवीन स्रोत आद्दण नवीन पयााय.
(ii) राजकìय घटक :
राजकीय अद्दस्थरता आद्दण गडबड यामुळे मोठ्या भाांडवला वर पररणाम होतो आद्दण परकीय
भाांडवलाच्या प्रवाहात अडथळा आणतो .
(iii) सामािजक घटक :
(अ) र्फॅशन, अद्दभरचीनुसार आद्दण लोकाांच्या पसांतींमध्ये बदल आयात आद्दण द्दनयाातीवर
पररणाम घडवून आणून आयात द्दनयाात ताळेबांदमध्ये असमतोल आणतात .
(ब) गरीब देशाांमधील उच्च लोकसांख्या वाढीचा त्याांच्या आयात द्दनयाात ताळेबांदवर द्दवपररत
पररणाम होतो कारण यामुळे देशाांच्या आयातीसाठी गरजा वाढतात आद्दण त्याांची
द्दनयाात करण्याची क्षमता कमी होते.
(iv) इतर घटक:
• चक्रीय चढउतार
• द्दनयाात कमी होण्याचा क्रम
• आद्दथाक द्दवकास
• लोकसांख्येमध्ये द्रुत वाढ
• सांरचनात्मक बदल
• नैसद्दगाक आपत्ती
• आांतरराष्ट्रीय भाांडवलाच्या हालचाली
४.१२ आयात िनयाªत ताळेबंदमधील असमतोल कमी करÁयाचे उपाय १. आिथªक उपाय:
अ) चलनिवषयक धोरणः आद्दथाक धोरण हे अथाव्यवस्थेतील पैशाच्या पुरवठा आद्दण पत
याांच्याशी सांबांद्दधत आहे. सेंरल बँक योग्य उपाययोजनाांच्या माध्यमातून अथाव्यवस्थेतील
पैशाच्या पुरवठ्यास द्दवस्तृत द्दकांवा करार करू शकते ज्यामुळे द्दकांमतींवर पररणाम होईल.
ब) आिथªक धोरण: आद्दथाक धोरण हे उत्पनन आद्दण खचााबाबतचे सरकारचे धोरण असते.
शासनाचा द्दवकास आद्दण द्दबगर -द्दवकास खचााचा भरणा आहे. कर आकारणी आद्दण कर न
घेणार् या स्त्रोताांद्वारे द्दमळकत होते. पररद्दस्थतीनुसार सरकारी खचा वाढू द्दकांवा कमी होऊ
शकतो. munotes.in
Page 99
“समग्र आद्दथाक धोरणाचे आांतरराष्ट्रीय पैलू”
९९ क) िविनमय दर घसारा देशांतगªत चलनाचे मूÐय कमी कłन: सरकार अथाव्यवस्थेतील
आयात द्दनयाात ताळेबांदमधील असमतोल कमी करू शकते. द्दवद्दनमय दर घसारा, द्दवदेशी
चलन सांबांधात गृह चलन मूल्य कमी करते. पररणामी, आयात स्वस्त होते आद्दण द्दनयाात
स्वस्त होते. यामुळे देशातील महागाईचा कल देखील वाढतो
ड) अवमूÐयन: अवमूल्यन अद्दधकृत चलन द्दवद्दनमय मूल्य कमी करत आहे. जेव्हा एखादा
देश आपल्या चलनाचे अवमूल्यन करतो, तेव्हा द्दनयाात स्वस्त होते आद्दण आयात महाग
होते ज्यामुळे आयात द्दनयाात ताळेबांद तूट कमी होते.
ई) िवकृतीकरण: द्दकांमती आद्दण उत्पनन कमी करण्यासाठी पैशाांच्या प्रमाणात होणारी घट
म्हणजे भाव घसरण. देशाांतगात बाजारपेठेत जेव्हा चलन द्दवस्कळीत होते तेव्हा लोकाांच्या
उत्पननात घट होते. यामुळे वापरावर आळा बसेल आद्दण सरकार द्दनयाात वाढवू शकते आद्दण
अद्दधक परकीय चलन द्दमळवू शकते.
च) िविनमय िनयंýण: सवा द्दनयाातदाराांना त्याांचे परकीय चलन कमाई जमा करण्यासाठी
पत प्राद्दधकरणाने द्दनदेद्दशत केले आहेत आद्दण परवानाधारक आयातदाराांमध्ये एकूण
उपलब्ध परकीय चलन रेशन द्ददले जाते. आद्दथाक अद्दधकायााने द्दनद्दित केल्यास
परवानाधारक कोणतीही चाांगली पण रक्कम आयात करू शकतात
२. िवना आिथªक उपाय:
अ) िनयाªत ÿोÂसाहन: द्दनयाातीवर द्दनयांिण ठेवण्यासाठी देश द्दनयाातीला उत्तेजन देण्यासाठी
उपाययोजनाांचा अवलांब कर शकतोः द्दनयाात वाढद्दवण्यासाठी द्दनयाात शुल्क कमी करता
येईल; द्दनयाात वाढवण्यासाठी रोख सहाय्य, अनुदान द्ददले जाऊ शकते; द्दनयाातीसाठी
असलेल्या वस्तूांना सवा प्रकारच्या सूट द्ददली जाऊ शकते.
बी) आयात पयाªय: आयात पयाायाांच्या उत्पादनास प्रोत्साद्दहत करण्यासाठी पावले काही
पावले उचलता येतील. या आयात पयाायाांद्वारे आयातीचा वापर बदलून अल्पावधीत
परकीय चलन वाचेल.
c) आयात िनयंýण: कोटा आद्दण दर यासारख्या द्दवद्दवध उपाययोजनाांच्या अवलांबनाद्वारे
आयात ठेवली जाऊ शकते. कोटा प्रणाली अांतगात, सरकार द्दवद्दशष्ट कालावधीत आयात
केले जाणारे जास्तीत जास्त वस्तू आद्दण सेवा द्दनद्दित करते.
१. कोटािकंमतीची: कोटा प्रणाली अांतगात सरकार द्ददलेल्या कालावधीत वस्तूची जास्तीत
जास्त प्रमाणात द्दकांवाद्दनधाारण व परवानगी देऊ शकते. कोटा प्रणालीद्वारे आयातीवर द्दनबांध
घालून, तूट कमी केली जाते आद्दण देय स्थानाांची द्दशल्लक सुधारली जाते.
२. दर: आयात म्हणजे आयातीवर लादलेली कर (कर). जेव्हा दर लागू केले जातात तेव्हा
आयातीच्या द्दकांमती दराांच्या मयाादेपयांत वाढतात. वाढीव द्दकांमतींमुळे आयात केलेल्या
वस्तूांची मागणी कमी होईल आद्दण त्याच वेळी देशाांतगात उत्पादकाांना जास्त आयात पयााय
तयार करण्यास प्रवृत्त केले जाईल.
munotes.in
Page 100
समú आिथªक संकÐपना व उपयोजन
१०० आपली ÿगती तपासा :
१. देय रकमेच्या द्दशल्लकतेनुसार तुम्हाला काय समजते?
२. आयात द्दनयाात ताळेबांदाच्या असमतोलातील मुख्य प्रकार साांगा.
३. आयात द्दनयाात ताळेबांदाच्या असमतोलाची द्दभनन कारणे साांगा.
४. आयात द्दनयाात ताळेबांदाच्या असमतोलाचे पररणाम काय आहेत?
५. आयात द्दनयाात ताळेबांदाच्या असमतोल कमी करण्याचे उपाय साांगा.
६. आयात द्दनयाात ताळेबांदाच्या असमतोल कमी करण्यासाठी गैर-आद्दथाक उपाय साांगा.
४.१३ चलनिवषयक धोरण आिण राजकोषीय धोरणा¸या माÅयमातून आयात िनयाªत ताळेबंदातील बदलÂया खचाªची धोरणे आिण खचª बदलाची
धोरणे खुल्या अथाव्यवस्थेमध्ये, धोरणकत्याांना समग्र आद्दथाक द्दस्थरतेची दोन उद्दिष्टे साध्य करणे
आवश्यक असते, उदा. अांतगात आद्दण बाह्य द्दशल्लक. अांतगात द्दशल्लक एक अशी अवस्था
आहे ज्यात अथाव्यवस्था त्याच्या सांभाव्य उत्पादन पातळीवर असते, म्हणजेच ते पूणा
रोजगार राखते.
देशातील सांसाधने आद्दण देशाांतगात द्दकांमती पातळी द्दस्थर आहेत. बाह्य समतोल साधला
जातो जेव्हा एखादा देश चालू खात्यातील अत्यद्दधक तूट द्दकांवा अद्दधशेष (उदा. द्दनव्वळ
द्दनयाात समान द्दकांवा शूनयाच्या जवळ नसतो) चालू असतो. अांतगात आद्दण बाह्य द्दशल्लक
द्दमळद्दवण्यासाठी दोन स्व तांि धोरणे आवश्यक आहेत. एक म्हणजे खचा बदलणारे धोरण
आद्दण दुसरे म्हणजे खचा बदलण्याचे धोरण.
खचा बदलण्याचे धोरण म्हणजे घरगुती खचा द्दकांवा उत्पादन याांचे समान लक्ष्य ठेवून उत्पनन
आद्दण रोजगारावर पररणाम करणे आद्दण द्दवत्तीय द्दकांवा आद्दथाक धोरणाचे स्वरूप घेते. खचा
बदल ही एक आद्दथाक धोरण आहे जी परदेशी आद्दण देशाांतगात वस्तूांवर देशाच्या खचााच्या
रचनेवर पररणाम करते. द्दवशेष म्हणजे परदेशी आद्दण देशाांतगात वस्तूांच्या खचााच्या रचनेत
बदल करून देशाच्या चालू खात्यात समतोल राखण्याचे धोरण आहे. याचा केवळ चालू
खात्यातील द्दशल्लकच पररणाम होत नाही तर तो सांपूणा मागणीवर आद्दण त्याद्वारे समतोल
उत्पादन पातळीवरही पररणाम करू शकतो .
munotes.in
Page 101
“समग्र आद्दथाक धोरणाचे आांतरराष्ट्रीय पैलू”
१०१ ४.१३.१ अंतगªत आिण बाĻ समतोल:
अांतगात आद्दण बाह्य द्दशल्लक दरम्यानचा सांबांध केनेद्दसयन प्रद्दतमानाद्वारे जाऊ शकतो जेथे
उपभोग्य उत्पननाचे काया आहे; चालू खाते वास्तद्दवक द्दवद्दनमय दर आद्दण द्दडस्पोजेबल
उत्पननाचे आहे (तर देशाच्या द्दनयाातीवर पररणाम करणारे परकीय उत्पनन द्दस्थर असल्याचे
गृद्दहत धरले जाते); आद्दण गुांतवणूक आद्दण सरकारी खचा हे एक्सोजेनस आहेत. अांतगात
आद्दण बाह्य द्दशल्लक अशी आहेत:
अांतगात द्दशल्लक (II): Y = Yf = C (Yf - T) + I + G + CA (EP * / P, Yf - T)
बाह्य द्दशल्लक (XX): CA = CA (EP * / P, Y - T ) = XX
द्दजथे XX चालू खात्यातील तूट द्दकांवा अद्दधशेषची शाश्वत रक्कम आहे
जेव्हा द्दवद्दनमय दर लवद्दचक असेल, तेव्हा द्दवत्तीय द्दवस्तार - एकतर सरकारी खचााची वाढ
द्दकांवा करात कपात - उत्पादन वाढवते, परांतु चालू खात्यातील द्दशल्लक द्दबघडवते.
याउलट, द्दवत्तीय आकुांचन चालू खाते द्दशल्लक सुधाररत करते, परांतु उत्पादन कमी करते.
द्दवशेष म्हणजे, जर एखाद्या देशाला द्दवत्तीय वाढीद्वारे उत्पननाची पातळी वाढवायची असेल
तर त्याला व्यापार द्दशल्लक वाढतच जावी लागेल, कारण द्दवस्ताररत द्दवत्तीय पॉद्दलसी मुळे
सुधाररत द्दडस्पोजेबल उत्पननातून आयातीमध्ये वाढ होते आद्दण त्यामुळे चालू खात्यातील
द्दशल्लक द्दबघडते. द्दकांवा, जर चालू खात्यातील तूट असणारा देश पुनहा द्दमळद्दवण्याचा
प्रयत्न करीत असेल तर सांकुचनद्दवषयक द्दवत्तीय द्दकांवा आद्दथाक धोरण लागू करून हे साध्य
करता येईल जेणेकरून आयात कमी होईल .
जेव्हा देशाला एकाच वेळी अांतगात आद्दण बाह्य समतोल साधण्याची इच्छा असते, तेव्हा
देशाने त्याच्या चलनाचे मूल्य बदलू द्ददले तर ते सवाात प्रभावी ठरेल जेणेकरून वास्तद्दवक
द्दवद्दनमय दरामधील बदलामुळे अथाव्यवस्थेची एकूण मागणी आद्दण आयातीची मागणी या
दोनही गोष्टींवर पररणाम होऊ शकेल. चलनाच्या द्दकांमतीत बदल करून देशी-परदेशी
वस्तूांच्या मागणीत बदल करन चालू खाते द्दशल्लक द्दमळद्दवण्याचे असे धोरण खचा बदलणारे
धोरण म्हणतात .
जेव्हा खचा बदलण्याचे धोरण उपलब्ध नसते - म्हणजे जेव्हा अथाव्यवस्था द्दनद्दित द्दवद्दनमय
दराच्या अधीन असते - द्दवत्तीय धोरणद्वारे खचा बदलणारे धोरण हे अांतगात आद्दण बाह्य
द्दशल्लक द्दमळद्दवण्याचे एकमेव उपलब्ध धोरण साधन बनते. द्दनद्दित द्दवद्दनमय दर
प्रणालीमध्ये, चलनद्दवषयक धोरण अनुपलब्ध होते कारण त्याचा व्याज दर आद्दण द्दवद्दनमय
दरावर पररणाम होतो . तथाद्दप, अशा वातावरणात अांतगात आद्दण बाह्य दोनही द्दशल्लक
द्दमळद्दवण्यासाठी द्दवत्तीय धोरण अपुरे आहे.
४.१३.२ खचª बदलÁया¸या धोरणाचे पåरणाम:
द्दवमा दर लवद्दचक द्दकांवा द्दनद्दित आहे की नाही याचा द्दवचार न करता आद्दथाक धोरणातील
बदलाांसह खचा बदलणार् या धोरणामुळे अल्प कालावधीत उत्पादनावर पररणाम होऊ शकतो
असा अांदाज आहे. असे असले तरी त्याचे पररणाम द्दकांवा “द्दवत्तीय धोरणाचे गुणाकार” त्या munotes.in
Page 102
समú आिथªक संकÐपना व उपयोजन
१०२ तुलनेत खुल्या अथाव्यवस्थेत छोटे आहेत. बांद अथाव्यवस्थेत म्हणजेच, जेव्हा द्दवत्तीय
द्दवस्तार लागू केला जातो, तेव्हा पैशाांची मागणी वाढेल आद्दण त्याद्वारे व्याज दर द्दमळेल,
ज्यामुळे खाजगी गुांतवणूकीला प्रोत्साद्दहत केले जाईल. जोपयांत द्दकांमती काही प्रमाणात
गृद्दहत धरली जाते तोपयांत हा पररणाम द्ददसतो. म्हणूनच, द्दवत्तीय गुांतवणूकीचा पररणाम
गुांतवणूक वाढल्यामुळे होतो, ज्याचा एकूण पररणाम उत्पननावर होतो आद्दण द्दनव्वळ
द्दनयाातीवरही (म्हणजेच एक्स - आयएम = एस - आय) व्याज असल्यास द्दकती कमी असू
शकते. दर द्दस्थर असल्याचे गृद्दहत धरले गेले. तसेच आांतरराष्ट्रीय व्यापारासाठी गुणाकार
द्दजतका लहान असेल द्दततका अथाव्यवस्थादेखील द्दततकाच कमी आहे कारण परकीय
वस्तूांची मागणी म्हणून उत्पनन प्रणालीमध्ये अद्दधक “गळती” होते.
दुसर् या बाजूला आद्दथाक द्दवस्तारासह खचा बदलणार् या धोरणामध्ये अल्पावधीत व्याज दरात
कपात केली जाते, ज्यामुळे उत्पनन वाढते आद्दण त्याच मागााने; थोड्या काळामध्ये चालू
खाते द्दबघडत असताना उत्पनन वाढते. तथाद्दप, आद्दथाक द्दवस्तार खासगी गुांतवणूकीस
अनुकूल आहे, तर द्दवत्तीय द्दवस्तार सरकारी खचाास अनुकूल आहे. द्दनद्दित द्दवद्दनमय दर
प्रणालीअांतगात, चलनद्दवषयक धोरण कुचकामी ठरते, तर लवद्दचक द्दवद्दनमय दर प्रणालीपेक्षा
द्दवत्तीय धोरणाचा पररणाम जास्त असू शकतो. जेव्हा द्दवस्ताररत द्दवत्तीय धोरण लागू केले
जाते, तेव्हा गदी वाढण्याच्या पररणामामुळे व्याज दरात वाढ होईल, परांतु त्याच वेळी, व्याज
दराची वाढ रि करण्यासाठी केंद्रीय बँकेला अनुकूल, म्हणजेच द्दवस्तारात्मक, आद्दथाक
धोरण लागू करावे लागेल.
पैशाच्या पुरवठ्यावर द्दकांवा व्याज दरावर होणारा पररणाम रि करण्याच्या अशा कृतीस बांदी
म्हणतात. अनयथा, व्याज दरावर पररणाम होईल आद्दण याचा पररणाम सीमेवरील
भाांडवलाच्या प्रवाहावर होईल (न बदललेले परदेशी व्याज दर द्ददलेला आहे) आद्दण म्हणून
द्दवद्दनमय दरावर देखील पररणाम होईल. द्दवत्तीय द्दवस्तार बांदीसह असणे आवश्यक आहे,
परांतु उत्पादनावरील द्दवत्तीय द्दवस्ताराचा पररणाम लवद्दचक द्दवद्दनमय दर प्रणालीच्या तुलनेत
जास्त असतो, द्दजथे द्दवद्दनमय दर व्याजदरामध्ये बदल प्रद्दतद्दबांद्दबत करण्यासाठी चढ-उतार
करण्यास परवानगी द्ददली जाते.
४.१३.३ खचाªतील बदल:
धोरणाचा पररणाम सांभाव्य खचा- खचाातील बदलमध्ये अवमूल्यन द्दकांवा पुनमूाल्याांकन चालू
खाते द्दशल्लक आद्दण उत्पादनाच्या समतोल पातळीवर पररणाम करणारे सवाात केंद्दद्रत
धोरण आहे. अवमूल्यन आयातीची देशाांतगात द्दकांमत वाढवते आद्दण द्दनयाातीची द्दवदेशी
द्दकांमत कमी करते; त्यामुळे आयात कमी होते आद्दण द्दनयाातीत वाढ होते. तथाद्दप,
अवमूल्यन केल्यास चालू खात्यातील द्दशल्लक सुधाररत होते की नाही याची द्दनयाात आद्दण
आयातीच्या मागणीच्या लवद्दचकतेवर अवलांबून आहे. माशाल-लनार अटनुसार, द्दनयाात
आद्दण आयातीच्या मागणीच्या लवद्दचकतेची बेरीज एकापेक्षा जास्त असल्यास, देशी चलन
घसारा चालू खात्यात सुधारणा होईल (माशाल-लनार अट पहा). जेव्हा अथाव्यवस्था अांतगात
आद्दण बाह्य दोनही समतोल साधण्याचा प्रयत्न करते, तेव्हा एकट्याने खचा बदलण्याचे
धोरण पुरेसे नसते. उदाहरणाथा, जर अथाव्यवस्था पूणा रोजगाराच्या पातळीवर असेल,
म्हणजेच अांतगात द्दशल्लक आधीच प्राप्त झाली असेल, परांतु जर ती चालू खात्यातील तूट munotes.in
Page 103
“समग्र आद्दथाक धोरणाचे आांतरराष्ट्रीय पैलू”
१०३ चालवत असेल तर अथाव्यवस्थेमधील धोरणकते त्याचे चलन अवमुद्दल्यत कर शकतात
जेणेकरन द्दनव्वळ द्दनयाात वाढेल. तथाद्दप, चालू खाते द्दशल्लक सुधारल्यामुळे
अथाव्यवस्थेला जास्तच द्दबघडण्याची शक्यता असते जेणेकरून अांतगात समतोल नाहीसा
होईल.
सांतुद्दलत चालू खाते द्दटकवून ठेवताना अथाव्यवस्था चलनवाढीतील तूट द्दकांवा जास्त वाढ
अनुभवत असल्यास, पुनमूाल्याांकनाचे धोरण सांपूणा खचा पातळीवर पूणापणे कमी करू
शकते. परांतु चालू खात्यातील तूट वाढू शकते. म्हणूनच खचााचे बदलणे आद्दण खचा
बदलण्याचे धोरण याांचे धोरण सहसा अांतगात आद्दण बाह्य दोनही द्दशल्लक द्दमळद्दवण्यासाठी
आवश्यक असते. माशाल-लेनार अट ठेवून घेतलेल्या कोणत्याही गृहीत धरून अवमूल्यन
केल्यास द्दनव्वळ द्दनयाात द्दकांवा चालू खाती सुधारतात आद्दण म्हणूनच उत्पादन वाढते.
तथाद्दप, जेव्हा अल्पावधीत द्दकांमती द्दचकट असतात असे मानले जाते, तेव्हा अवमूल्यनसह
खचा बदल धोरणमध्ये पररणाम समाद्दवष्ट असतो. म्हणजेच उत्पादन वाढीमुळे पैशाची मागणी
आद्दण पररणामी व्याज दर देखील वाढतो, जे खाजगी गुांतवणूकीला प्रोत्साद्दहत करते. हा
वाढीचा पररणाम म्हणजे अवमूल्यनाच्या पररणामी उत्पनन वाढीचा काही भाग ऑर्फसेट
करतो.
म्हणूनच, नवीन समतोल उत्पननाची पातळी व्याज दर द्दस्थर राहू शकल्यास जे साध्य
करता येईल त्याच्यापेक्षा थोडे कमी असेल. अवमूल्यन धोरण हे सवााद्दधक लक्ष केंद्दद्रत खचा
बदलण्याचे धोरण आहे, परांतु हे एकमेव नाही. सवासाधारणपणे, व्यय धोरणे व्यापार
(द्दनयांिण) धोरणाचे रूप धारण करतात कारण त्याांचे लक्ष्य द्दनयाात द्दकांवा आयातीपैकी एक
द्दकांवा दोनच्या खांडाांवर पररणाम होण्याचे असते. आयातीची आव क रोखण्यासाठी टॅररर्फ
पॉद्दलसी लागू केली जाऊ शकते आद्दण द्दनयाातीला प्रोत्साहन देण्यासाठी द्दनयाात अनुदानाचा
वापर केला जाऊ शकतो, जरी ही धोरणे द्दवद्दशष्ट द्दवद्दशष्ट उद्योगाांची असतात.
१९३० चा कुख्यात स्मूट-हव्ले टॅररर्फ ऍक्ट म्हणजे वास्तद्दवक आद्दथाक दृष्टीने अांमलात
आणण्यात आलेली सवाात प्रद्दसद् टेररर्फ पॉद्दलसी. इतर देशाांच्या द्दकांमतीवर परदेशी वस्तूांची
मागणी त्या देशाकडे वळद्दवणे हे या धोरणाचे उिीष्ट होते. घरगुती उद्योग उद्ार या
धोरणानांतर इतर देशाांनीही त्याांच्या देशाांतगात उद्योगाांचे रक्षण करण्याचा प्रयत्न केला आद्दण
शेवटी आांतरराष्ट्रीय व्यापारामध्ये झपाट्याने सांकुद्दचत होऊ लागले.
४.१४ सारांश १. आयात द्दनयाात ताळेबांद समायोजन
स्वयांचद्दलत समायोजन आद्दण धोरण समस्या.
२. धोरणाचे मुĥे:
खचा बदलाचे धोरण - आद्दथाक आद्दण राजकोषीय धोरण
खचा बदलण्याचे धोरण - अवमूल्यन आद्दण पुनमूाल्याांकन
द्दवद्दनमय द्दनयांिण - द्दवद्दनमय दर द्दनयांद्दित करणे munotes.in
Page 104
समú आिथªक संकÐपना व उपयोजन
१०४ ३. https://image.slidesharecdn.com/adjustmentinbalanceofpayment
स्पोद्दलद्दसमेअसा -१ 1 १ १२5१134341 १ / / / / बीओपी-ment डजस्टमेंट-पॉद्दलसी-
उपाय-4-638.jpg CB = 1576259175 खचा बदलणे धोरण: आद्दथाक आद्दण द्दवत्तीय
धोरण
आयात द्दनयाात ताळेबांद समायोजनासाठी खचा बदलाचे धोरण:
आिथªक धोरण: पैशाच्या पुरवठ्यात आद्दण व्याजदरामधील बदलाांद्वारे
िव°ीय धोरण : सरकारी खचा वबदल करून
िव°ीय धोरण आिण राजकोषीय धोरण
४. अथªÓयवÖथेची ÿारंिभक िÖथती
• अांतगात आद्दण बाह्य द्दशल्लक.
• अथाव्यवस्थेमध्ये उत्पनन आद्दण व्याज दर समतोल असतो .
• आयएस-एलएम-बीपी फ्रेमवकामध्ये, उत्पनन 'वाय *' आहे आद्दण व्याज दर 'आर *'
आहे.
• 'वाय *' आद्दण 'आर *' अथाव्यवस्था समतोल आहे.
• आय-व्याज दर सांयोजन ज्यामध्ये अांतगात आद्दण बाह्य समतोल साधला जाऊ शकतो.
५. https://image.slidesharecdn.com/adjustm entinbalanceofpayment
स्पोद्दलद्दसमेअसा -१ 1 १ १२5१134341 १ / / / / बीओपी-ment डजस्टमेंट-पॉद्दलसी-
उपाय -8-638.jpg? सीबी = 1576259175 आयएस-एलएम-बीपी मॉडेल
६. आयात िनयाªत ताळेबंद मधील अडथळे:
• सरकारी खचाात वाढ झाल्यामुळे (जी)
• जीचा गुणक प्रभाव आहे
• हे IS वक्र उजवीकडे बदलेल
• IS 1 नवीन वक्र असेल
• समतोल द्दबांदू E पासून H कडे सरकेल
• G मधील वाढीमुळे खासगी गुांतवणूकीसाठी द्दनधी कमी होतो - यामुळे व्याज दराला
धक्का बसतो
• व्याज आद्दण उत्पननाच्या दरात बदल केल्याने आयात द्दनयाात ताळेबांद मधील
समतोल द्दबघडू शकेल.
munotes.in
Page 105
“समग्र आद्दथाक धोरणाचे आांतरराष्ट्रीय पैलू”
१०५ ७. आयात िनयाªत ताळेबंद मधील तूट - कोणÂया ÿकारच अडथळे?
• G मधील वाढीमुळे उत्पननात वाढ होते.
• हे आयात वाढवते
• चालू खात्यातील तूट
• MPI वर अवलांबून असते
८. आयात िनयाªत ताळेबंद मधील िशÐलक
• G मधील वाढीमुळे व्याज दरात वाढ होईल
• हे भाांडवलाची आवक वाढवते
• भाांडवली खात्यावर अद्दधशेष
• हे भाांडवली प्रवाहाांच्या व्याज लवद्दचकतेवर अवलांबून असते
९. सरकारी खचाªचा ÿभाव
• दोन प्रभाव
• व्याज आद्दण उत्पननाच्या दरात वाढ
• वाढते r हे भाांडवलाची आवक वाढवते
• उत्पनन वाढल्याने आयात वाढते
• चालू खात्यातील तूट आद्दण भाांडवली खाते अद्दधशेष
• अशा प्रकारे शेवटी आयात द्दनयाात ताळेबांद समतोल होईल
१०. अंितम िनकाल समतोल असेल कì नाही?
• चालू खात्यातील तूट आद्दण भाांडवल खाते अद्दधक्य वा अशक्तपणा यावर अवलांबून
असते.
• जर अद्दतररक्त उत्पनन तूट सुधारण्यास असमथा असेल तर समतोल साधता येणार
नाही.
११. जेÓहा सरकार खचª कमी होतो तेÓहा आयात िनयाªत ताळेबंदचे काय होते?
• उत्पनन कमी होते
• व्याज दर कमी करते
• आयात कमी करते-चालू खाते अद्दधशेष
• भाांडवल बाह्य भाांडवल खात्यातील तूट
munotes.in
Page 106
समú आिथªक संकÐपना व उपयोजन
१०६ • १२. चलनिवषयक धोरण आिण आयात िनयाªत ताळेबंद समायोजन
• जेव्हा पैसे पुरवठ्यात काही बदल होतो तेव्हा आयात द्दनयाात ताळेबांदचे काय होते?
• जेव्हा पैशाचा पुरवठा वाढतो तेव्हा आयात द्दनयाात ताळेबांदचे काय होते?
• जेव्हा पैसे पुरवठा कमी होतो तेव्हा आयात द्दनयाात ताळेबांदचे काय होते?
१३. आिथªक धोरण फरक:
• आयात द्दनयाात ताळेबांदवर द्दवत्तीय धोरणाचा पररणाम सशता आहे
• उत्पनन गुणक, एमपीआय आद्दण भाांडवलाच्या व्याजातील लवद्दचकतेचे मूल्य यावर
अवलांबून असते
• आयात द्दनयाात ताळेबांदवर आद्दथाक धोरणाचा प्रभाव द्दनद्दित आहे
• पैशाच्या पुरवठ्यात कोणताही बदल केल्याने आयात द्दनयाात ताळेबांद समतोल द्दबघडू
शकेल
१४. दोन संधी: पैशा¸या पुरवठ्यात वाढ िकंवा पैशा¸या पुरवठ्यात घट, पैसे पुरवठा व
चालू खाÂयात वाढ
• उत्पनन वाढेल
• आयात वाढेल
• चालू खात्यातील तूट होईल
१५. पैशाचा पुरवठा आिण भांडवल खाÂयात वाढ
• व्याज दर कमी होईल
• भाांडवलाचा बद्दहगामन होईल
• भाांडवली खात्यातील तूट बाहेर येईल
१६. पैशाचा पुरवठा आिण आयात िनयाªत ताळेबंद समतोल वाढ
• दोनही चालू खात्यातील तूट आद्दण भाांडवल खाते तूट
• हे द्दनद्दितपणे आयात द्दनयाात ताळेबांद समतोल साधण्यास िास देते
१७. पैशाचा पुरवठा आिण चालू खाÂयात घट
• उत्पनन कमी करा
• आयात कमी करा
• चालू खात्यातील तूट कमी करा munotes.in
Page 107
“समग्र आद्दथाक धोरणाचे आांतरराष्ट्रीय पैलू”
१०७ १८. पैशाचा पुरवठा व भांडवली खचª कमी
• व्याज दर वाढते
• भाांडवलाची आवक होईल
• भाांडवली खात्यातील तूट
१९. पैशाचा पुरवठा आिण आयात िनयाªत ताळेबंद समतोल घट
• दोनही चालू खाते अद्दधक्य आद्दण भाांडवली खाते अद्दधक्य
• हे आयात द्दनयाात ताळेबांद समतोल साधण्यास नक्कीच िास देते
२०. सतत आयात िनयाªत ताळेबंद अितåरĉसाठी पैसे पुरवठा कमी का करत नाही?
• आम्हाला अद्दधक उत्प ननाची आवश्यकता आहे
• आम्हाला आद्दथाक वाढीची गरज आहे
• आम्हाला आद्दथाक कल्याण आवश्यक आहे
• गुांतवणूकीला चालना देण्यासाठी व्याज दर कमी करणे आवश्यक आहे
• बाह्य क्षेिाच्या द्दशल्लकपेक्षा उत्पननाला आपण प्राधानय द्ददले पाद्दहजे
२१. खचª बदलाचे धोरणः अवमूÐयन आिण मूÐयमापन खचª बदलाचे धोरण
• आयात द्दनयाात ताळेबांद समतोलचे मूल्याांकन आद्दण मूल्यमापन
• चालू खात्यातील द्दशल्लक लक्ष केंद्दद्रत
• चालू खात्यातील तूट (सीएडी) च्या अवमूल्यनाची द्दशर्फारस केली जाते
• दरम्यान चालू खाते अद्दधक्य (CAS) पुनामूल्याांकन द्दशर्फारस केली आहे
२२. अवमूÐयन
• सीएडी दरम्यान वापरले
• देशाच्या चलनाच्या मूल्यात जाणीवपूवाक घट करणे
• द्दनयाातीत वाढ आद्दण आयात कमी करन तूट कमी करण्यासाठी प्रयत्न करणे
• जेव्हा चलन मूल्य कमी होते, तेव्हा परदेशी ग्राहक अद्दधक खरेदी करू शकतात
• त्याांना घरगुती अथाव्यवस्थेतून खरेदी करण्याची इच्छा आहे
• हे द्दनयाातीला चालना देते
munotes.in
Page 108
समú आिथªक संकÐपना व उपयोजन
१०८ २३. अवमूÐयन करÁयाचे यश यावर अवलंबून असते.
• आयात आद्दण द्दनयाात केलेल्या वस्तूांच्या मागणीची लवद्दचकता
• आयात द्दनयाात ताळेबांद सुधारण्यासाठी लवद्दचक मागणी आवश्यक आहे
• परदेशी व्यापार्याांसाठी बाजारात प्रवेश
• कमी प्रद्दतबांद्दधत अथाव्यवस्था आवश्यक आहे
• द्दनयाात कर काढले पाद्दहजे
• अथाव्यवस्थेची उत्पादन क्षमता
• परदेशी देशाांकडून आवश्यक असलेल्या गोष्टींचे उत्पादन करण्यास सक्षम असणे
आवश्यक आहे
• देशाांतगात द्दकांमती द्दस्थरता
• आांतरराष्ट्रीय सहकाया (कोणत्याही चलन युद् इष्ट नाही)
२४. अवमूÐयन ही खचª बदलाचे धोरण का आहे?
• अवमूल्यन केल्याने आयात कमी होते आद्दण द्दनयाातीत वाढ होते
• परदेशी वस्तूांवरील देशाांतगात अथाव्यवस्थेचा खचा देशाांतगात वस्तूांवर बदल होतो
• परकीयाांचा खचा देशाांतगात वस्तूांकडे वळला
२५. अंतगªत आिण बाĻ िशÐलक साठी मूÐयांकन
• दोनहीसाठी अपुरा
• द्दवकृतीकरण बाह्य द्दशल्लक समतोल आणू शकेल
• एकट्याने अवमूल्यन दोनही सांतुलन आणू शकत नाही
• समजा एक अथाव्यवस्था आहे अांतगात द्दशल्लक आद्दण बाह्य असमतोल
• बाह्य असांतुलन सुधारण्यासाठी डीव्होल्यूएशनचा अवलांब केला गेला
• द्दकांमतीची रचना बदलल्यास अांतगात द्दशल्लक िास होईल
२६. समजा अथªÓयवÖथेत अंतगªत असंतुलन आिण बाĻ िशÐलक आहे
• नक्कीच नाही
• पण हे प्रमुख भाग आहेत
• शुल्क धोरण हे एक खचा बदलण्याचे धोरण आहे munotes.in
Page 109
“समग्र आद्दथाक धोरणाचे आांतरराष्ट्रीय पैलू”
१०९ • हे एका अथाव्यवस्थेपासून दुसर् या अथाव्यवस्थेत खचा बदलण्यास मदत करते
• आयात आद्दण द्दनयाातीत बदल
२७. अवमूÐयन आिण पुनमूªÐयांकन हे खचª बदल धोरणाचे फĉ एक भाग आहेत का?
• नक्कीच नाही
• पण हे प्रमुख भाग आहेत
• शुल्क धोरण हे एक खचा बदलण्याचे धोरण आहे
• हे एका अथाव्यवस्थेपासून दुसर् या अथाव्यवस्थेत खचा बदलण्यास मदत करते
• आयात आद्दण द्दनयाातीत बदल
२८. धोरण िम®तेची आवÔयकता
• र्फक्त एक धोरण बीओपी समतोल सुद्दनद्दित करू शकत नाही
• आयात द्दनयाात ताळेबांद समतोलतेसाठी बदलणार् या आद्दण खचा बदल धोरण वापर
• त्या आद्दथाक धोरण, आद्दथाक धोरण, चलनाचे अवमूल्यन आद्दण पुनामूल्याांकन सांयोजन
आहे.
• द्दवद्दवध धोरणाांचे द्दभनन प्रभाव एकि काया करतील
• अांतगात आद्दण बाह्य दोनही सांतुलन सुद्दनद्दित करणे आवश्यक आहे
२९. िविनमय िनयंýण
द्दवद्दनमय द्दनयांिण म्हणजे काय?
• सरकारी / मध्यवती बँकेने चलनावर लादलेल्या द्दवद्दवध प्रकारची द्दनयांिणे
• रद्दहवाशाांनी परकीय चलनाांच्या खरेदी / द्दवक्रीवरील द्दनयांिण
• अद्दनवासींकडून स्थाद्दनक चलनाांच्या खरेदी / द्दवक्रीवर द्दनयांिण
• हे आयात द्दनयाात ताळेबांद समतोलतेचे कठोर साधन आहे
• ३०. सामाÆय िविनमय िनयंýण
• देशामध्ये परकीय चलन वापरावर बांदी घालणे
• स्थाद्दनक चलन ठेवण्यास स्थाद्दनकाांना बांदी
• सरकार मानयताप्राप्त द्दवद्दनमयकर ना प्रद्दतबांद्दधत चलन द्दवद्दनमय
• द्दनद्दित द्दवद्दनमय दर
• आयात केली द्दकांवा द्दनयाात केली जाऊ शकते अशा चलनाच्या रकमेवर द्दनबांध munotes.in
Page 110
समú आिथªक संकÐपना व उपयोजन
११० ३१. िविनमय िनयंýणाची उĥीĶे
• आयात कमी करण्यासाठी
• भाांडवल उड्डाण द्दनयांद्दित करण्यासाठी
• सरकार परवानगी स्वतांि घरगुती धोरणाांचे आपण अनुसरण करून आद्दथाक वाढ खािी
करणे
• बाह्य कजा सेवा: गरज आवश्यक परकीय चलन परतर्फेड आद्दण व्याज
• १९३० च्या दशकात अनेक कजादार देशाांमध्ये हे उिीष्ट होते
३२. िविनमय दर िÖथरता सुिनिIJत करÁयासाठी
• भागीदार देश द्दकांवा प्रदेशाांच्या चलनासह
• देशाांतगात चलनापेक्षा जास्त मूल्य द्दमळवणे
• आयात स्वस्त करण्यासाठी
• कमी द्दकांमतीत कच्चा माल आद्दण भाांडवली वस्तू आयात करण्यासाठी
• परकीय कजााचा बोजा कमी करण्यासाठी (ऑद्दस्रया, हांगेरी आद्दण जमानीने पद्दहल्या
युद्ानांतर १९३० च्या दशकात हे केले)
• देशाांतगात चलनाचे मूल्य कमी करणे
• द्दनयाात स्वस्त करण्यासाठी
• आयात द्दप्रय बनद्दवणे
३३. िविनमय िनयंýणा¸या पĦती
द्दवद्दनमय द्दनयांिणाच्या थेट पद्ती:
• द्दवद्दनमय दर आद्दण द्दवदेशी चलनाशी सांबांद्दधत द्दवद्दनमय द्दनयांिणाच्या अप्रत्यक्ष पद्ती
• दर, द्दनयाात अनुदान, द्दद्वपक्षीय आद्दण बहु -पाश्वाभूमी व्यवस्था
१) हÖत±ेपाĬारे परकìय िविनमय दर िनयमन:
• परकीय चलन बाजारात सरकारचा हस्तक्षेप
• परकीय चलन खरेदी करा द्दकांवा द्दवक्री करा
• जास्त चढउतार द्दनयांद्दित करण्यासाठी
• जर वाढणारा दर (घसारा मध्ये देशाांतगात चलन) असेल तर परकीय चलन द्दवकले
जाईल
• जर दर कमी होत असेल तर (स्वदेशी चलन वाढ), परकीय चलन खरेदी केले जाईल munotes.in
Page 111
“समग्र आद्दथाक धोरणाचे आांतरराष्ट्रीय पैलू”
१११ २) िविनमय िनयंýण िनब«ध:
• द्दवद्दनमय द्दनयांिणाचे अद्दधक गांभीर स्वरूप
• परकीय चलन कमाईला शरण जाण्याचे द्दनदेश द्ददले जाऊ शकतात
• लोकाांना परकीय चलन घेण्यास स्वातांत्र्य द्ददले जाऊ शकत नाही उदारीकरण
झालेल्या काळात इष्ट नाही
• (र्फेमा आद्दण र्फेरा)
परकìय चलन का आयोिजत केले जाऊ शकते?
• टूर आद्दण प्रवास
• परदेशी आद्दथाक बाजारात गुांतवणूक
• परकीय चलन बाजारात गुांतवणूक
• देयके हस्ताांतररत करा
• आयात द्दबलाचा तोड गा
3) एकािधक िविनमय दर धोरणे:
• वेगवेगळे द्दवद्दनमय दर स्वीकारले जाऊ शकतात
• याला द्दनवडक अवमूल्यन धोरण देखील म्हटले जाते
• द्दनयाात स्वस्त करण्यासाठी एक दर (कमी)
• आवश्यक वस्तूांची आयात स्वस्त करण्यासाठी एक दर (कमी)
• द्दकांवा दुहेरी द्दवद्दनमय दर
• द्दवद्दशष्ट द्दनयाात वाढद्दवण्यासाठी मूल्य कमी करणे
• द्दवद्दशष्ट वस्तूांची आयात कमी करण्यासाठी अद्दधक मूल्य
४) ए³सच¤ज करार:
• द्दद्वपक्षीय द्दकांवा बहु-पाश्वा
• व्यापार, गुांतवणूक, स्थलाांतर, पयाटन, शस्त्रास्त्राांचा पुरवठा इत्यादी क्षेिात
आांतरराष्ट्रीय सहकायाासाठी.
५) िवदेशी चलन िनयंýण अÿÂय± पĦती:
• दर
• आयात शुल्क आयात कमी करते munotes.in
Page 112
समú आिथªक संकÐपना व उपयोजन
११२ • कमी द्दवद्दनमय व्यवहाराांचा पररणाम होईल
• कोटा आयात करा
• आयात कमी करा
• कमी द्दवद्दनमय व्यवहाराांचा पररणाम होईल.
४.१५ ÿij १. आयात द्दनयाात ताळेबांद चा अथा आद्दण सांरचना स्पष्ट करा.
२. 'देयतेचे सांतुलन नेहमी सांतुद्दलत करते', द्दवधानाचे परीक्षण करा.
३. पेमेंट्सच्या द्दशल्लकवर पररणाम करणारे घटक कोणते आहेत?
४. देशासाठी आयात द्दनयाात ताळेबांद का महत्वाचे आहेत?
५. आयात द्दनयाात ताळेबांदमध्ये परकीय चलन साठ्याची भूद्दमका स्पष्ट करा.
६. पेमेंट्सच्या द्दशल्लकमध्ये असमतोल याचा अथा आद्दण प्रकार स्पष्ट करा.
७. आयात द्दनयाात ताळेबांद मध्ये असांतुष्टतेची कारणे कोणती आहेत?
८. द्दशल्लक देय पैशाची असमथाता सुधारण्याच्या उपायाांवर चचाा करा.
९. देय असमतोलमध्ये सांतुलन राखण्यासाठी आद्दथाक आद्दण द्दवत्तीय धोरणाांची भूद्दमका
स्पष्ट करा.
*****
munotes.in
Page 113
११३ ÿकरण ४
४अ
मुंडेल Éल¤िमंग ÿितमान
ÿकरण रचना
४ अ .१ उ द्द ि ष्ट े
४ अ .२ प्र स् त ाव न ा
४ अ .३ म ुंड े ल - फ् ल ॅ द्द म ुंग प्र द्द त म ा न अ थ थ
४ अ .४ भ ा ुं ड व ल ख ा त े
४ अ .५ स ुं त ल न क ा य द ा
४ अ .६ ख ा त् य ा च े उ द ा र ी क र ण
४ अ .७ आ य ा त द्द न य ा थ त त ा ळ े ब ुंद व र प र र ण ा म क र ण ा र े घ ट क
४ अ .८ आ य ा त द्द न य ा थ त त ा ळ े ब ुंद च ी स ुं र च न ा
४ अ .९ आ य ा त द्द न य ा थ त त ा ळ े ब ुंद ा त ी ल अ स म त ो ल
४ अ .१० आ य ा त द्द न य ा थ त त ा ळ े ब ुंद ा च् य ा अ स म त ो ल ा त ी ल म ख् य प्र क ा र
४ अ .११ आ य ा त द्द न य ा थ त त ा ळ े ब ुंद ा च् य ा अ स म त ो ल ा च ी क ा र ण े
४ अ .१२ आ य ा त द्द न य ा थ त त ा ळ े ब ुंद ा च ा अ स म त ो ल क म ी क र ण् य ा स ा ठ ी उ प ा य
४ अ .१४ स ा र ा ुं श
४ अ .१५ प्रश्न
४अ.१ उिĥĶे द्दव द्य ा र्थ य ा ां न ा स क्ष म क र ण् य ा स ा ठ ी द ेश ा त ी ल क ॉ प ो र े ट स् त र ा व र ी ल ध ो र ण ा ुं म ा ग ी ल
स ैद् ा ुं द्द त क त क थ आ क ल न क र ण् य ा स प्र ो त् स ा द्द ह त क र ण े .
म ह त्त् व प ू ण थ आ द्द थ थ क ध ो र ण ा ुं च् य ा द्द व श्ल ेष ण ा स ब ळ क ट ी द ेण ा ऱ् य ा म ू ल भ ू त स म ग्र आ द्द थ थ क
स ुं क ल् प न ा अ भ् य ा स ण े .
४अ.२ ÿÖतावना बाह्य व्या पार आद्दण द्दव त्ती य व्य व ह ा र ा स ह ख ल् य ा अ थ थ व् य व स् थ े म ध् य े , प्र म ख स म ग्र आ द्द थ थ क च ल
(सकल राष्ट्र ीय उत् पादन , चलन वा ढ , द्दशल्लक , द्दव द्दन म य दर , व्या ज दर इ .) क स े ठ र व ल े
ज ा त ा त आ द्द ण प र स् प र स ुं व ा द स ा ध त ा त ? द्द व त्त ी य आ द्द ण आ द्द थ थ क ध ो र ण ा ुं च ा क ा य पररण ाम
होत ो ? ए क ा अ थ थ श ा स्त्र ी य प्र द्द त म ा न ा म ध् य े क े ल ा ग ेल ा आ ह े , या च े न ा व म ुंड े ल -फ् ल े द्द म ुंग प्र द्द त म ा न
आ ह े. munotes.in
Page 114
११४ ह्य ालाच आयए स -एलए म -बीपी (IS-LM-BP) प्र द्द त म ा न द ेख ी ल म् ह ट ल े ज ा त े . र ॉ ब ट थ म ुंड े ल
आ द्द ण म ा क थ स फ् ल े द्द म ुंग य ा अ थ थ श ा स्त्र ज् ा ुंन ी ह े प्र द्द त म ा न त य ा र क े ल े ह ो त े , ज य ा ुं न ी ज य ा ुं न ी ६०
च् य ा द श क ा त म क्त अ थ थ व् य व स् थ ेच े द्द व श्ल ेष ण क े ल े आ ह े . म ळ ा त आ प ण अ स े म् ह ण ू श क त ो क ी
म ुंड े ल -फ् ल े द्द म ुंग प्र द्द त म ा न ह ी म क्त अ थ थ व् य व स् थ े स ा ठ ी आ य ए स -ए ल ए म प्र द्द त म ा न च ी आ व ृ त्त ी
आ ह े. द्द श ल् ल क व् य द्द त र र क्त व स् त ू आ द्द ण द्द व त्त ी य ब ा ज ा र प े ठ े त ी ल , प्र द्द त म ा न म ध् य ेप े म ें ट ् स च् य ा
द्द श ल् ल क च े द्द व श्ल ेष ण स म ा द्द व ष्ट क े ल े ज ा त े .
ज र ी द ो न् ह ी अ थ थ श ा स्त्र ज् ा ुं न ी ए क ा च द्द व ष य ा व र स ुं श ो ध न क े ल े अ स ल े त र ी ह ी , ए क ा च व ेळ ी ,
द ो घ ा ुं च े द्द व श्ल ेष ण व े ग व ेग ळ े आ ह े . र ॉ ब ट थ म ुंड े ल द्द ल द्द ख त "भ ा ुं ड व ल ग म न श ी ल त ा आ द्द ण
द्दस्थ रीकरण ध ोरण द्द न द्दित आद्दण द्दव द्द न मय दर ", १९६३ न स ा र ,”भ ा ुं ड व ल प्र व ा ह प र र प ू ण थ
ब ा ब त ी त द्द व श्ल ेष ण ” त र म ा क थ स फ् ल े द्द म ुंग य ा ुं न ी आ प ल् य ा ल े ख ा त “द्दन द्दि त आद्दण बदलत ा
द्द व द्द न म य द र ा ुं च् य ा अ ुंत ग थ त अ ुं त द ेश ी य आ द्द थ थ क ध ो र ण े ” १९६२ म ध् य े अ प ू ण थ भ ा ुं ड व ल
ग द्द त श ी ल त ा ग ृ द्द ह त ध रु न अ द्द ध क व ा स् त व व ा द ी ल े ख न क े ल े ह ो त े . य ा म ळ े य ा ल ा अद्दधक कठो र
आ द्द ण व् य ा प क प्र द्द त म ा न ब न द्द व ण् य ा त आ ल े . त थाद्दप , आज काल , त् य ा च े प्र द्द त म ा न स स ुं ग त त ा
ग म ा व ल े आ ह े , कारण वा स् त द्द व क ज ग ा च् य ा प र र द्द स् थ त ी त ए क ू ण भ ा ुं ड व ल ग द्द त श ी ल त े श ी अ द्द ध क
स ा म् य आ ह े , ज े म ुंड े ल य ा ुं च् य ा दृ श् य ा श ी च ा ुं ग ल े आ ह े .
ह े प्र द्द त म ा न क स े क ा य थ क र त े ह े स म ज ण् य ा स ा ठ ी , आ म् ह ी प्र थ म व स् त ू ब ा ज ा र ा त ी ल स म त ो ल
प्र द्द त द्द न द्द ध त् व क र ण ा र े आ य ए स व क्र क स े प र र भ ा द्द ष त क े ल े त े प ा ह ू . द स र े म् ह ण ज े, एलए म वक्र ,
ज े न ा ण े ब ा ज ा र ा त ी ल स म त ो ल प ण ा च े प्र द्द त द्द न द्द ध त् व क र त े . द्द त स य ा ां द ा , बी -पी वक्र , ज े
प े म ें ट ् स च् य ा द्द श ल् ल क स म त ो ल प ण ा च े प्र द्द त द्द न द्द ध त् व क र त े . श ेव ट ी , स म त ो ल क स े प ो ह ो च ल ा
त् य ा च े द्द व श्ल ेष ण अ भ् य ा स ू .
४अ.३ मुंडेल-Éल¤िमंग ÿितमान अथª म ुंड े ल -फ् ल े द्द म ुंग प्र द्द त म ा न - आयएस -एलए म प्र द्द त म ा न प्र म ा ण े - द्द न द्द ि त द्द क ुं म त प ा त ळ ी च् य ा
ग ृ द्द ह त क ा व र आ ध ा र र त आ ह े आ द्द ण व स् त ू ब ा ज ा र आ द्द ण म न ी म ा क े ट म ध ी ल स ुं व ा द द श थ द्द व त ो .
म क्त अ थ थ व् य व स् थ े त ए क ू ण उ त् प न् न ा म ध् य े अ ल् प -कालाव ध ीतील चढ -उत ार (द्द क ुं व ा , त् य ाच गोष्टी
क श ा य ेत ा त , ज ा द्द ह र ा त व क्र े त ब द ल ह ो त ा त ) ह े य ा प्र द्द त म न ा द्व ा र े स् प ष्ट ह ो त े .
म ुंड े ल -फ् ल े द्द म ुंग प्र द्द त म ा न अ त् य ुं त क ड क ग ृ द्द ह त क ा ुं व र आ ध ा र र त आ ह े त े म् ह ण ज े ह े प्र द्द त म ा न
प र र प ू ण थ भ ा ुं ड व ल ग द्द त म ा न अ स ल े ल ी ए क ल ह ा न म क्त अ थ थ व् य व स् थ ा म ा न त े .
य ा च ा अ थ थ अ स ा आ ह े क ी आ ुंत र र ा ष्ट् र ी य अ थ थ व् य व स् थ ा स ध् य ा च् य ा व् य ा ज द र ा व र आ ुंत र र ा ष्ट् र ी य
भ ा ुं ड व ल ब ा ज ा र ा त ू न क ज थ घ ेऊ श क त े द्द क ुं व ा क ज थ द ेऊ श क त े क ा र ण द्द त च ा द ेश ा ुं त ग थ त व् य ा ज
द र ह ा व् य ा ज द र ा द्व ा र े द्द न द्द ि त क े ल ा ज ा त ो . तर , ल ह ा न अ थ थ व् य व स् थ े च ा अ भ् य ा स क े ल ा ज ा ण ा र ा
व् य ा ज द र ह े ध ो र ण ब द ल त ा य ेत न ा ह ी .
य ा च ा अ थ थ अ स ा आ ह े क ी क े व ळ द्द व द्द न म य द र ब द ल ा ुं द्व ा र े च स म ग्र आ द्द थ थ क स म ा य ो ज न ह ो त े .
द स ऱ् य ा श द द ा ुं त , अ द्द ध क ृ त प ण े द्द न ध ा थ र र त द्द व द्द न म य द र क ा य म ठ े व ण् य ा स ा ठ ी प र क ी य च ल न munotes.in
Page 115
म ुंड े ल फ् ल ेंद्द म ुंग प्र द्द त म ा न
११५ ब ा ज ा र ा त द्द व द्द न म य द र ह ा ल च ा ल ीं द्व ा र े स म ा य ो ज न ह ो त े . क ें द्र ी य ब ँ क ब द ल त् य ा आ द्द थ थ क
प र र द्द स् थ त ी ल ा प्र द्द त स ा द म् ह ण ून द्द व द्द न म य द र ख ा ल ी द्द क ुं व ा ख ा ल ी ज ा ण् य ा स प र व ा न ग ी द ेत े .
४अ.३ गृहीतके म ू ल भ ू त ग ृ ह ी त क े ख ा ल ी ल प्र म ा ण े आ ह ेत :
स् प ॉ ट आ द्द ण फ ॉ र व ड थ द्द व द्द न म य द र ए क स ा र ख े आ ह ेत आ द्द ण द्द व द्य म ा न द्द व द्द न म य द र
अ द्द न द्द ि त क ा ळ ा स ा ठ ी क ा य म र ा ह त ी ल अ श ी अ प े क्ष ा आ ह े .
द्द न द्द ि त व ेत न द र , ब े र ो ज ग ा र स ुं स ा ध न े आ द्द ण प्र म ा ण ा न स ा र द्द न र ुं त र प र त ा व े अ स े ग ृ द्द ह त
ध र ल े ज ा त े . अ श ा प्र क ा र े घ र ग त ी द्द क ुं म त ी च ी प ा त ळ ी द्द स् थ र ठ े व ल ी ज ा त े आ द्द ण घ र ग त ी
उ त् प ा द न ा ुं च ा प र व ठ ा ल व द्द च क अ स त ो .
क र ा स ह आ द्द ण उ त् प न् न ा स ह ब च त व ा ढ त े .
व् य ा प ा र ा च े द्द श ल् ल क फ क्त उ त् प न् न आ द्द ण द्द व द्द न म य द र ा व र अ व ल ुं ब ू न अ स त े .
भ ा ुं ड व ल ा च ी ग द्द त श ी ल त ा प र र प ू ण थ त े प े क्ष ा क म ी अ स त े आ द्द ण स व थ द्द स क् य र र ट ी ज प र र प ू ण थ
प य ा थ य अ स त ा त . ज ो ख ी म क े व ळ तटस्थ ग ुं त व ण ूक द ा र प्र ण ा ल ी म ध् य े आ ह ेत . म् ह ण ून
प ै श ा ुं च ी म ा ग ण ी क े व ळ उ त् प न् न ा व र आ द्द ण व् य ा ज द र ा व र अ व ल ुंब ू न अ स त े आ द्द ण ग ुं त व ण ूक
ह ी व् य ा ज द र ा व र अ व ल ुंब ू न अ स त े .
द्द व च ा र ा ध ी न द ेश इ त क ा छ ो ट ा आ ह े क ी प र द ेश ी उ त् प न् न ा व र द्द क ुं व ा ज ग ा च् य ा व् य ा ज द र ा व र
जागद्दतक पात ळ ीव र पररणाम होऊ शकत नाही .
४अ.४ चल ह े प्र द्द त म ा न ख ा ल ी ल प ै क ी ए क च ल व ा प र त े :
Y हा व ा स् त द्द व क स् थ ू ल उ त् प ा द न आ ह े
C हा व ा स् त द्द व क उ प भ ो ग आ ह े
I हा व ा स् त द्द व क भ ौ द्द त क ग ुं त व ण ू क , स म ा व ेश ह ेत ू य ा द ी ग ुं त व ण ूक आ ह े .
G हा व ा स् त द्द व क स र क ा र ी ख च थ (एक बाह्य चल )आ ह े
M हा ब ा ह्य न ा म म ा त्र प ै स े प र व ठ ा आ ह े
P ह ा ब ा ह्य द्द क ुं म त प ा त ळ ी आ ह े
i ह ा न ा म म ा त्र व् य ा ज द र आ ह े
L हा म् ह ण ज े त र ल त ा प्र ा ध ा न् य (व ा स् त द्द व क प ै श ा ुं च ी म ा ग ण ी ) munotes.in
Page 116
११६ T हा वास्त द्दव क क र आकार ला जात ो
NX ह ा व ा स् त द्द व क द्द न व् व ळ द्द न य ा थ त आ ह े .
य ा प्र द्द त म ा न ा च े म ू ळ ग ृ द्द ह त क म् ह ण ज े व् य ा ज द र (R) ज ा ग द्द त क द र ा च् य ा ब र ो ब र ी च ा आ ह े .
प र र प ू ण थ भ ा ुं ड व ल ग द्द त म ा न अ स ल े ल् य ा छ ो ट ् य ा म क्त अ थ थ व् य व स् थ े म ध् य े द ेश ा ुं त ग थ त व् य ा ज (R*)
अ थ थ व् य व स् थ े त ी ल क ो ण त् य ा ह ी ब द ल ा ुं म ळ े द ेश ा त ी ल व् य ा ज द र ब द ल ू श क त ा त . प र ुं त व् य ा ज द र
ज ा ग द्द त क व् य ा ज द र ा च् य ा प ल ी क ड े ज ा स् त क ा ळ र ा ह ू श क त न ा ह ी . आ द्द थ थ क भ ा ुं ड व ल ा च् य ा
आ व क आ द्द ण ब द्द ह ग थ म न ा ुं द्व ा र े य ा द ो घ ा ुं म ध ी ल फ र क द्र त प ण े द ू र क े ल ा ज ा त ो .
ह े ल क्ष ा त घ ेत ल े ज ा ऊ श क त े क ी “लहानपण ा चा ” द ेश ा च् य ा त् य ा च् य ा आ क ा र ा श ी क ा ह ी स ुं ब ुंध
न ाही . ए क छ ो ट ा स ा द ेश अ स ा आ ह े ज ो आ प ल् य ा स् व त : च् य ा क ज थ आ द्द ण क ज थ द ेण् य ा च् य ा
द्द क्र य ा द्व ा र े ज ा ग द्द त क व् य ा ज द र ा त ब द ल क रू श क त न ा ह ी . य ाउलट , म ो ठ ी अ थ थ व् य व स् थ ा अ श ी
ब ा ज ा र प े ठ (स ौ द ेबाजी ) स ा म र्थ य थ अ स त े ज ेण ेक रु न त े ज ा ग द्द त क व् य ा ज द र ा व र प्र भ ा व ट ा क ू
शकत ील . अ श ा द ेश ा स ा ठ ी आ ुंत र र ा ष्ट् र ी य भ ा ुं ड व ल ग द्द त श ी ल त ा अ ग द ी प र र प ू ण थ न ा ह ी द्द क ुं व ा द ेश
इ त क े म ो ठ े आ ह े क ी त े ज ा ग द्द त क भ ा ुं ड व ल ा च् य ा ब ा ज ा र ा व र प्र भ ा व ट ा क ू श क त ो .
म ुंड े ल -फ् ल े द्द म ुंग प्र द्द त म ा न ा च ा म ख् य अ ुंद ा ज अ स ा आ ह े क ी अ थ थ व् य व स् थ े च े व त थ न ह े
अ व ल ुंब ल े ल् य ा द्द व द्द न म य द र प्र ण ा ल ी व र द्द न ण ा थ य क प ण े अ व ल ुं ब ू न अ स त े , म् ह ण ज े त े प्र व ा ह ी
द्द व द्द न म य द र प द् त ी द्द क ुं व ा द्द न द्द ि त द्द व द्द न म य द र प्र ण ा ल ी व ा प र त े . आम् ही प्र वा ही द्दव द्दन म य दर
प द् त ी अ ुंत ग थ त स म ा य ो ज न स ह प्र ा र ुं भ क र त ो , अश ा पररद्दस् थ त ीत प रकीय चलन बाजारात
म ध् य व त ी ब ँ क े च ा क ो ण त ा ह ी ह स् त क्ष ेप न स त ो .
अ श ा प र र द्द स् थ त ी त ज र द ेश ा ुं त ग थ त व् य ा ज द र ज ा ग द्द त क द र ा प े क्ष ा व र ग ेल ा त र प र द ेश ी ल ो क
स् व द ेश ी द ेश ा ल ा क ज थ द ेण् य ा स स र व ा त क र त ा त . य ा भ ा ुं ड व ल ा त ू न द्द न ध ी च ा ज ा स् त प र व ठ ा
ह ो ई ल आ द्द ण द ेश ा ुं त ग थ त व् य ा ज आ र प न् ह ा ख ा ल ी य ेई ल .
जर , काही कारणा स् त व , द ेश ा ुं त ग थ त व् य ा ज ज ा ग द्द त क द र ा च् य ा ख ा ल ी आ ल ा त र , द ेश ा त ू न
भ ा ुं ड व ल ी ब द्द ह ग थ म न ह ो ई ल आ द्द ण प र र ण ा म ी द्द न ध ी च ी क म त र त ा R* च्य ा पात ळ ीव र जाईल .
अ श ा प्र क ा र े , प र र प ू ण थ भ ा ुं ड व ल ग द्द त श ी ल त े च् य ा ज ग ा त , R द्र त प ण े R * म ध् य े स म ा य ो द्द ज त
होईल .
आपली ÿगती तपासा :
१ . म ुंड े ल -फ् ल े द्द म ुंग प्र द्द त म ा न ा च् य ा ग ृ द्द ह त क ा ुं व र च च ा थ क र ा .
२ . म ुंड े ल -फ् ल े द्द म ुंग प्र द्द त म ा न ा त ी ल द्द व द्द व ध च ल ा ुं व र च च ा थ क र ा .
munotes.in
Page 117
म ुंड े ल फ् ल ेंद्द म ुंग प्र द्द त म ा न
११७ ४अ.५ मुĉ अथªÓयवÖथेतील IS वø मुंडेल Éलेिमंग ÿितमानामÅये वÖतू आिण सेवांचे बाजार खालील समीकरणांĬारे Óयĉ
केले आहे:
Y = C(Y – T) + I(r*) + G + NX (e) „ (1)
द्द ज थ े स व थ अ ट ीं च े न ेह म ी च े अ थ थ अ स त ा त . य ेथ े ग ुं त व ण ूक ज ा ग द्द त क व् य ा ज r* व र अ व ल ुंब ू न
अ स त े क ा र ण r = r* आद्दण NX द्दव द्दन मय दर ई (e) व र अ व ल ुंब ू न अ स त ा त ज े द ेश ा ुं त ग थ त
च ल न ा च् य ा ब ा ब त ी त प र क ी य च ल न ा च ी द्द क ुं म त आ ह े .
म ुंड े ल -फ् ल े द्द म ुंग प्र द्द त म ा न ा म ध् य े अ स े ग ृ द्द ह त ध र ल े ज ा त े क ी द े श -द्द व द ेश ा त ी ल द्द क ुं म त ीं च े स् त र
द्द स् थ र आ ह ेत . तर , व ा स् त द्द व क द्द व द्द न म य द र आ द्द ण न ा म म ा त्र द्द व द्द न म य द र ा म ध् य े क ो ण त ा ह ी
फरक न ाही . ख ा ल ी ल आ क ृ त ी ४ अ .१ म ध ी ल व स् त ू ुंच् य ा ब ा ज ा र स म त ो ल ा च े स म ी क र ण स् प ष्ट
क र त े .
आकृती ४अ.१ नवीन वø
व र ी ल आ क ृ त ी त ी ल भ ा ग (अ ) म ध् य े द ा ख द्द व ल् य ा प्र म ा ण े , ई0 त े ई1 दरा त वा ढ , NX(e0) त े
NX(e1) प य ां त द्द न व् व ळ द्द न य ा थ त क म ी क र त े . पररणामी , द्द न य ो द्द ज त ख च थ र े ख ा E1 खाली E0
प य ां त ख ा ल ी व ळ त े . पररणामी , उत् पन्न Y1 त े Y0 प य ां त घ स र त े . भाग (सी ) न व ीन आय एस
व क्र द श थ द्द व त ो . ज े द्द ब ुंद ू ुं च े स् थ ा न आ ह े , ज े e आद्दण Y च े व ै क द्द ल् प क स ुं य ो ज न द श थ द्द व त े ज े
व स् त ू ुंच् य ा ब ा ज ा र ा त स म त ो ल र ा ख त ा त .
munotes.in
Page 118
११८ नवीन आयएस वø या øमाचे अनुसरण कłन तयार केले आहे:
e वा ढ → NX घट → Y घट
मुĉ अथªÓयवÖथा एलएम वø:
मुंडेलमधील नाणे बाजाराची समतोल िÖथती- Éलेिमंग ÿितमान आहेः
M = L(r*, Y) „ (2)
since r = r*.
य ेथ े प ै श ा च ा प र व ठ ा त् य ा च् य ा म ा ग ण ी न स ा र अ स त ो आ द्द ण प ै श ा ुं च ी म ा ग ण ी आ र (r) च् य ा त ल न ेत
द्द भ न् न अ स त े आ द्द ण व ा य (Y) स ह स क ा र ा त् म क अ स त े . य ा प्र द्द त म ा न ा म ध् य े ए म (M) मध्य वती
ब ँ क े द्व ा र े द्द स् थ र र ा ह त े .
व र ी ल आ क ृ त ी ४ अ .२ मधील भाग (बी ) म ध् य े द श थ द्द व ल् य ा न स ा र न व ी न ए ल ए म व क्र उ भ ा
आ ह े- कारण समीकरण (2) च े द्द व द्द न म य द र ा श ी क ा ह ी स ुं ब ुं ध न ा ह ी . ह े स म ी क र ण क े व ळ Y
द्द न ध ा थ र र त क र त े , E उ च् च द्द क ुं व ा क म ी . आ क ृ त ी ४ अ .२ मधी ल भाग (अ ) म ध् य े , आ म् ह ी ब ुंद
अ थ थ व् य व स् थ ा ए ल ए म व क्र आ द्द ण r आद्दण r* द र म् य ा न स म ा न त ा द श थ द्द व ण ा र ी द्द क्ष द्द त ज ा च ी ए क
र े ख ा द ेख ी ल क ा ढ त ो .
द्द ब ुंद ू अ म ध ी ल द ो न व क्र ा ुं च े छ े द न द्द ब ुंद ू उ त् प न्न Y च् य ा स म त ो ल प ा त ळ ी च े द्द न ध ा थ र ण क र त े ,
जयाच ा E च ा क ा ह ी स ुं ब ुंध न ा ह ी , ज े आ क ृ त ी ४ अ .२ मधील भाग (बी ) च् य ा अ न ल ुंब अ क्ष ा ुं व र
द श थ द्द व ल े ल े आ ह े . म् ह ण ून च न व ी न (म क्त अ थ थ व् य व स् थ ा ) ए ल ए म व क्र उ भ े आ ह े . आ क ृ त ी ४ अ .२
मधील भाग (बी ) वक्र r* आ द्द ण ब ुंद अ थ थ व् य व स् थ ा ए ल ए म व क्र प ा स ू न क ा ढ ल े ल े आ ह े, ज े
आ क ृ त ी ४ अ .२ मधील भाग (ए ) म ध् य े द श थ द्द व ल े ल े आ ह े .
आकृती ४ अ २ नवीन IS वø
munotes.in
Page 119
म ुंड े ल फ् ल ेंद्द म ुंग प्र द्द त म ा न
११९ ४अ.६ सामाÆय समतोल आ क ृ त ी ४ अ .३ म ध् य े व स् त ू ब ा ज ा र आ द्द ण न ा ण े ब ा ज ा र ा त ी ल स ा म ा न् य स म त ो ल द ा ख द्द व ल ा
आ ह े. सामान् य समत ोल उत् पन् न (Y0) आद्दण द्दव द्दन म य दर (e0) आयएस आद्दण एलए म वक्र
एक म े क ा ुं न ा छ े द ण ा ऱ् य ा द्द ब ुंद ू व र ए क ा च व ेळ ी द्द न ध ा थ र र त क े ल े ज ा त ा त .
आकृती ४अ.३ मुंडेल Éलेिमंग ÿितमानातील सामाÆय समतोल
४अ.७ मुंडेल Éलेिमंग ÿितमानातील मु´य संदेश म ुंड े ल फ् ल े द्द म ुंग प्र द्द त म ा न ा त ी ल म ख् य स ुं द ेश क ो ण त् य ा ह ी आ द्द थ थ क ध ो र ण (आ द्द थ थ क , आ द्द थ थ क
द्द क ुं व ा व् य ा प ा र ) प्र भ ा व अ ुंत ग थ त द ेश ा त ी ल द्द व द्द न म य द र प्र ण ा ल ी अ व ल ुंब ू न आ ह े , म् ह ण ज ेच द ेश
द्द न द्द ि त द्द क ुं व ा त र त ा द्द व द्द न म य द र प द् त ी च े अ न स र ण क र ी त आ ह े क ी न ा ह ी . खालील सारण ी
४ अ .१ ह ी म ुंड े ल -फ् ल े द्द म ुंग प्र द्द त म ा न ा त ी ल त ी न द्द भ न् न ध ो र ण ा ुं च् य ा प्र भ ा व ा ुं च ी म ा द्द ह त ी स ा र ा ुं श
द ेत े .
सारणी: ४अ.१ मुंडेल-Éलेिमंग ÿितमानातील तीन ÿकार¸या धोरणांचे पåरणाम:
क ो ण त े ह ी इ द्द च् छ त स ा ध् य क र ण् य ा स ा ठ ी आ द्द थ थ क , द्द व त्त ी य आ द्द ण व् य ा प ा र ध ो र ण ा ुंच ा य ो ग् य
उ प य ो ग क स ा क र ा व ा ह े म ुंड े ल -फ् ल े द्द म ुंग प्र द्द त म ा न द श थ द्द व त े . य ा ध ो र ण ा ुंच ा प्र भ ा व द्द व द्द न म य द र
प्र ण ा ल ी व र अ व ल ुंब ू न अ स त ो . त र त ा द्द व द्द न म य द र प द् त ी अ ुं त ग थ त , क े व ळ आ द्द थ थ क ध ो र ण च
र ा ष्ट् र ी य उ त् प न् न ा म ध् य े ब द ल क रू श क त े . munotes.in
Page 120
१२० च ल न व ा ढ ी म ळ े द्द व स् त ा र र त द्द व त्त ी य ध ो र ण ा च ा प र र ण ा म प ू ण थ प ण े त ट स् थ र ा ह त ो . द्दन द्दित द्दव द्दन म य
द र प्र ण ा ल ी अ ुंत ग थ त , क े व ळ द्द व त्त ी य ध ो र ण ा त Y ब द ल ू श क त े. प ू व थ द्द न ध ा थ र र त स् त र ा व र द्द व द्द न म य
द र क ा य म ठ े व ण् य ा स ा ठ ी क ें द्र ी य ब ँ क प ै श ा च् य ा प र व ठ ् य ा व र द्द न य ुंत्र ण ग म ा व त े .
४अ.८ अवमूÐयन, पुनमूªÐयमापन - खचª बदलाची धोरणे च ल न ा च े अ व म ू ल् य न म् ह ण ज े स ो न े , च ा ुं द ी , द्द क ुं व ा प र द ेश ी च ल न ा च् य ा दृ ष्ट ी न े द ेश ा त ी ल आ द्द थ थ क
घट होय . आ य ा त द्द न य ा थ त त ा ळ े ब ुंद ा त ी ल द ेय द्द श ल् ल क त ू ट द ू र क र ण् य ा स ा ठ ी अ व म ू ल् य न
व ा प र ल े ज ा त े . उ द ा ह र ण ा थ थ - च ल न ा च े अ व म ू ल् य न क े ल् य ा न े आ य ा त द ेश ा च् य ा च ल न ा त ख र े द ी
क े ल े ल् य ा द ेश ा च् य ा द्द न य ा थ त ी च् य ा द्द क ुं म त ी क म ी ह ो त ी ल .
इ त र द ेश ा ुं क र र त ा द्द न य ा थ त क े ल े ल ा म ा ल स् व स् त ब न द्द व त ा न ा , अ व म ू ल् य न क े ल् य ा न े स् व द ेश ी द ेश ा त
ख र े द ी क े ल े ल् य ा आ य ा त ी च् य ा द्द क ुं म त ी द ेख ी ल व ा ढ त ा त . ज र द्द न य ा थ त आद्दण आय ात य ा दोहों ची
म ा ग ण ी त ल न ेन े ल व द्द च क अ स े ल (म् ह ण ज े ख र े द ी क े ल े ल ी द्द क ुं म त द्द क ुं म त ी त ह ो ण ा ऱ् य ा ब द ल ा ुंस
अ त् य ुं त प्र द्द त स ा द द ेण ा र ी अ स ेल त र ) द्द न य ा थ त ी त ू न द ेश ा च े उ त् प न् न व ा ढ े ल आ द्द ण आ य ा त ी व र ी ल
ख च थ क म ी ह ो ई ल . अ श ा प्र क ा र े , त् य ाच ा व् य ापार अद्द ध क प्र माणा त द्दशल्लक र ाहील आ द्दण त् य ाच ी
द ेय क े द्द श ल् ल क स ध ा र त ी ल . ज र द ेश ा च् य ा अ थ थ व् य व स् थ े त ी ल म ू ल भ ू त स ुं र च न ा त् म क त्र ट ीं च ा
प र र ण ा म म् ह ण ज े द्द श ल् ल क -द ेय अ स म थ थ त ा अ स ेल त र म ू ल् य म ा प न प्र भ ा व ी ठ र ण ा र न ा ह ी .
अ व म ू ल् य न च् य ा उ ल ट , पुनमूªÐयांकनामÅये सो न्य ा , च ा ुं द ी द्द क ुं व ा प र क ी य च ल न ए क क ा च् य ा
ब ा ब त ी त द ेश ा च् य ा आ द्द थ थ क ए क क ा च् य ा द्द व द्द न म य म ू ल् य ा त व ा ढ ह ो त े . ज ेव् ह ा इ त र द ेश ा ुं च् य ा
त ल न ेत द ेश ा च् य ा च ल न ा च े अ व म ू ल् य न क े ल े ज ा त े त े व् ह ा ह म ी द्द द ल ी ज ा ऊ श क त े .
च े अ द्द ध क ृ त म ू ल् य प न म ू थ ल् य ा ुं क न म् ह ण ज े व ेत न द र , स ो न् य ा च ी द्द क ुं म त द्द क ुं व ा प र क ी य
च ल न य ा स ा र ख् य ा द्द न व ड ल े ल् य ा प ा य ा भ ू त ब ा ब ीं श ी स ुं ब ुंद्द ध त द ेश ा च् य ा अ द्द ध क ृ त द्दव द्दन मय
द र ा च ी ग ण न ा क े ल े ल ी ऊ ध् व थ ग ा म ी स म ा य ो ज न ह ो य .
द्दन द्दित द्दव द्द न मय दराच् य ा द्दन य म ात , फ क्त म ध् य व त ी ब ँ क े स ा र ख् य ा द ेश ा च े स र क ा र च च ल न
ब द ल ू श क त े .
त र त ा द्द व द्द न म य द र प द् त ी म ध् य े , च ल न प न म ू थ ल् य ा ुं क न द्द व द्द व ध द ेश ा ुं म ध ी ल व् य ा ज द र ा ुं म ध् य े ब द ल
द्द क ुं व ा अ थ थ व् य व स् थ े व र प र र ण ा म क र ण ा र े म ो ठ ् य ा प्र म ा ण ा त क ा य थ क्र म ा ुं स ह द्द व द्द व ध घ ट न ा ुं द्व ा र े
च ा ल न ा द्द म ळ ू श क त े .
४अ.८.१ पुनमूªÐयांकनाचे पुनरावलोकन:
द्द न द्द ि त द्द व द्द न म य द र ा च् य ा द्द न य म ा त द ेश ा च् य ा म ध् य व त ी स र क ा र च् य ा द्द न ण थ य ा म ळ े च च ल न ा च् य ा
अ द्द ध क ृ त म ू ल् य ा त ब द ल ह ो ऊ श क त ो . स ट्ट े ब ा ज ी म य ा थ द्द द त ठ े व ण् य ा स ा ठ ी आ द्द ण द्द स् थ र व्यव स् था
प्र द ा न क र ण् य ा स ा ठ ी द्द व क स न श ी ल अ थ थ व् य व स् थ ा द्द न द्द ि त -दर प्र णा ली वा परण् य ाच ी अद्दध क
श क् य त ा अ स त े . त र त ा द्द व द्द न म य द र ह ा द्द न द्द ि त द र ा च् य ा द्द व रू द् आ ह े . त रत ा द्दव द्दन म य द र
वा त ाव रण ात , द्द व द ेश ी च ल न ब ा ज ा र ा म ध ी ल द्द न य ा थ त ी त ी ल च ढ उ त ा र आ द्द ण स ुं ब ुंद्द ध त द्द व द्द न म य
द र ा द्व ा र े प ा द्द ह ल े ल े प न म ू थ ल् य ा ुं क न द्द न य द्द म त प ण े ह ो ऊ श क त े . munotes.in
Page 121
म ुंड े ल फ् ल ेंद्द म ुंग प्र द्द त म ा न
१२१ ४अ.९ खचª बदल धोरण ख च थ ब द ल ध ो र ण द्द ह ए क म ह त्त् व प ू ण थ प द् त आ ह े . ज ेव् ह ा ब ह ु त े क व ेळ ा द ेय क ा च् य ा द्द श ल् ल क म ध् य े
म ू ल भ ू त अ स ुं त ल न द रु स् त क र ण् य ा स ा ठ ी व ा प र ल ी ज ा त े त ी म् ह ण ज े ख च थ ब द ल ध ो र ण ा च ा व ा प र
क र ण े ह ो य . ख च थ ब द ल ध ो र ण ा च ा व ा प र क र ण े म् ह ण ज े स ा प े क्ष द्द क ुं म त ीं म ध ी ल ब द ल ा ुं द्व ा र े क ा य थ
करत ात . द ेश ा ुं त ग थ त उ त् प ा द्द द त व स् त ू त ल न ेन े स् व स् त क रू न आ य ा त ी च् य ा द्द क ुं म त ी व ा ढ द्द व ल् य ा
जात ात . ख च ा थ च् य ा ब द ल ध ो र ण ा म ळ े द्द न य ा थ त ी च् य ा द्द क ुं म त ी क म ी ह ो ऊ श क त ा त ज य ा म ळ े
द ेश ा च् य ा द्द न य ा थ त ी ल ा प्र ो त् स ा ह न द्द म ळ े ल . अ श ा प्र क ा र े स ुं ब ुंद्द ध त द्द क ुं म त ी ब द ल ू न , ख च थ -
ब द ल ण् य ा च ी ध ो र ण े द ेय त े च् य ा द्द श ल् ल क म ध् य े अ स म थ थ त ा स ध ा र ण् य ा स म द त क र त ा त .
व् य य ब द ल ध ो र ण ा च े म ह त्त् व ा च े स् व रू प म् ह ण ज े र ा ष्ट् र ी य च ल न ा त ी ल द्द व द ेश ी द्द व द्द न म य द र ा म ध् य े
घ ट ह ो ण े , म् ह ण ज ेच अ व म ू ल् य न . अ व म ू ल् य न क रू न आ प ल ा अ थ थ अ न् य प र क ी य च ल न ा ुंच् य ा
स ुं द भ ा थ त र ा ष्ट् र ी य च ल न म ू ल् य ा च े म ू ल् य द्द क ुं व ा द्द व द्द न म य द र क म ी क र ण े ह ो य . ह े ल क्ष ा त ठ े व ल े
प ा द्द ह ज े क ी ज ेव् ह ा ए ख ा द ा द े श द्द न द्द ि त द्द व द्द न म य द र प्र ण ा ल ी च् य ा अ ध ी न अ स त ो आ द्द ण
क ध ी क ध ी त् य ा च् य ा द े य क ा च ी द्द श ल् ल क स ध ा र ण् य ा स ा ठ ी त् य ा च् य ा च ल न द्द व द्द न म य द र क म ी
क र ण् य ा च ा द्द न ण थ य घ ेत ो त े व् ह ा अ व म ू ल् य न क े ल े ज ा त े .
१९४ ६ म ध् य े अ ुंग ी क ृ त ब्र ेट न व ड ् स द्द स स् ट म च् य ा अ ुं त ग थ त , द्द न द्द ि त द्द व द्द न म य द र य ुं त्र ण ा
स् व ी क ा र ल ी ग ेल ी , प र ुं त व् य य च् य ा द्द श ल् ल क म ध् य े म ू ल भ ू त अ स म त ो ल स ध ा र ण् य ा स ा ठ ी , द ेश ा ुं न ा
आ ुंत र र ा ष्ट् र ी य न ा ण े द्द न ध ी च् य ा प र व ा न ग ी न े त् य ा ुं च् य ा च ल न ा ुं च े अ व म ू ल् य न क र ण् य ा च ी प र व ा न ग ी
द ेण् य ा त आ ल ी . आत ा , ब्र ेट न व ड ् स प द् त ी स ो ड ू न द्द द ल ी ग ेल ी आ ह े आ द्द ण ज ग ा त ी ल ब ह ु त े क
द ेश ा ुं न ी त् य ा ुं च ी च ल न स रू क े ल ी आ ह े आ द्द ण अ श ा प्र क ा र े ब ा ज ा र प े ठ े त ी ल म ा ग ण ी आ द्द ण
प र व ठ ा य ा ुं च् य ा न स ा र द्द व द्द न म य द र ा ुं च ी ल व द्द च क द र स् व ी क ा र ल ी आ ह े .
त थाद्दप , स ध् य ा च् य ा ल व द्द च क द्द व द्द न म य द र प्र ण ा ल ी म ध् य ेद ेख ी ल ए ख ा द्य ा च ल न ा च े म ू ल् य द्द क ुं व ा
त् य ा च ी म ा ग ण ी आ द्द ण प र व ठ ा द्द न द्द ि त क े ल् य ा न स ा र त् य ा च े द्द व द्द न म य द र क म ी ह ो ऊ श क त े .
म ा ग ण ी आ द्द ण प र व ठ ा श त ी ुं न स ा र द्द न ध ा थ र र त क े ल े ल् य ा द्द व द ेश ी च ल न ा ुं च् य ा स ुं द भ ा थ त च ल न ा च् य ा
म ू ल् य ा त घ स र ण ह े घ ट म् ह ण ून व ण थ न क े ल े आ ह े .
ज र ए ख ा द्य ा द ेश ा न े त् य ा च ी त प ा स ण ी क र ण् य ा स ा ठ ी प्र भ ा व ी प ा व ल े न घ ेत ा च ल न घ स ा र ा
क र ण् य ा स प र व ा न ग ी द्द द ल ी त र त् य ा च े अ व म ू ल् य न ा स ा र ख ेच प र र ण ा म ह ो त ी ल . अ श ा प्र क ा र े ,
च ल न ा च े म ू ल् य म ा प न द्द क ुं व ा अ व म ू ल् य न क रू न आ ण ल े ग ेल े आ ह े क ी न ा ह ी व ा म ू ल् य क म ी
झ ा ल् य ा च् य ा प र र ण ा म ा व र च च ा थ क रू . ज ल ै १९९ ९ म ध् य े , ज ेव् ह ा भ ा र त ब्र ेट न -व ड ् स द्द न द्द ि त
द्दव द्दन म य दर प्र णा लीच्या अधी न होत ा , त े व् ह ा त् य ा न े त् य ा च े रु प य ा ज व ळ प ा स २० % प य ां त
(प े म ें ट च् य ा द्द श ल् ल क म ध् य े अ स म थ थ त ा स ध ा र ण् य ा स ा ठ ी २० रु प य े प्र द्द त ड ॉ ल र त े २५ रु प य े
प्र द्द त ड ॉ ल र प य ां त ) क म ी क े ल े .
आ त ा प्र श्न ह ा आ ह े क ी द ेय क ा च े स म त ो ल स ध ा र ण् य ा स ा ठ ी च ल न ा च े अ व म ू ल् य न क स े क ा य थ
क र त े ? प र क ी य च ल न ा ुं च् य ा स ुंद भ ा थ त च ल न ा च् य ा द्द व द्द न म य द र ा त घ ट झ ा ल् य ा न े , द्द न य ा थ त क े ल ी
ज ा ण ा ऱ् य ा व स् त ू ुंच् य ा द्द क ुं म त ी घ स र त ा त , त र आ य ा त ी च े द र व ा ढ त ा त . ह े द्द न य ा थ त ी ल ा प्र ो त् स ा द्द ह त munotes.in
Page 122
१२२ क र त े आ द्द ण आ य ा त ी ल ा उ त् स ा द्द ह त क र त े . द्द न य ा थ त ी स इ त क ी उ त्त ेद्द ज त आ द्द ण आ य ा त द्द न र ा श
झ ा ल् य ा न े , द ेय र क म े च ी त ू ट क म ी ह ो ण् य ा स प्र व ृ त्त ह ो ई ल .
अ श ा प्र क ा र े अ व म ू ल् य न ा च् य ा ध ो र ण ा ल ा व् य य ब द ल ण् य ा च े ध ो र ण अ स ेह ी म् ह ट ल े ज ा त े क ा र ण
आ य ा त क म ी क े ल् य ा म ळ े द ेश ा त ी ल ल ो क द ेश ा ुं त ग थ त व स् त ू ुंव र आ य ा त ी व र ी ल ख च थ ब द ल त ा त . ह े
ल क्ष ा त घ् य ा व े ल ा ग ेल क ी द्द न य ा थ त ी च् य ा द्द क ुं म त ी क म ी झ ा ल् य ा म ळ े ए ख ा द्य ा द ेश ा च् य ा द्द न य ा थ त ी च ी
म ा ग ण ी द्द क ुं म त ल व द्द च क अ स ेल (तर , ई -द्द न य ा थ त ी च ी क म ा ई व ा ढ े लआर > 1). त स ेच द ेश ा च् य ा
आ य ा त ी च ी म ा ग ण ी ल व द्द च क र ा द्द ह ल् य ा स आ य ा त ी च े द र व ा ढ त ी ल . ज र द ेश ा ल ा आ य ा त ी स ा ठ ी
म ा ग ण ी क र ण े आ व श् य क न स त े त र आ य ा त ी च् य ा द्द क ुं म त ी व ा ढ ल् य ा म ळ े आ य ा त ी व र ी ल ख च थ
क म ी ह ो ण् य ा ऐ व ज ी व ा ढ े ल .
अवमूÐयन: म ा श थ ल ल न थ र अ ट ी न स ा र अ व म ू ल् य न य ा म ळ े द्द न य ा थ त उ त् प न् न ा त व ा ढ ह ो ई ल आ द्द ण
आ य ा त ख च थ क म ी ह ो ई ल क ी द्द न य ा थ त ी च ी प र द ेश ी म ा ग ण ी आ द्द ण द ेश ा ुं त ग थ त म ा ग ण ी च् य ा
द्द क ुं म त ी च ी ल व द्द च क त ा य ा व र अ व ल ुंब ू न आ ह े .
म ा श थ ल आ द्द ण ल न थ र य ा ुं न ी अ श ी अ ट द्द व क द्द स त क े ल ी आ ह े ज य ा म ध् य े अ स े म् ह ट ल े आ ह े की जर
द्द न य ा थ त ी च ी द्द क ुं म त ल व द्द च क त ा आ द्द ण आ य ा त ा ुं च ी द्द क ुं म त ल व द्द च क त ा ज र ए क ा प े क्ष ा ज ा स् त
अ स ेल त र अ व म ू ल् य न द ेय ा च े स ुं त ल न स ध ा र ण् य ा त य श स् व ी ह ो ई ल . त् य ा म ळ े , म ा श थ ल -ल न थ र
अ ट ी न स ा र , च ल न ा च े अ व म ू ल् य न त ा ळ े ब ुंद स ध ा र ण ा झ ा ल ी त र
ex + em > 1
ज ेथ े
em - िनयाªत िकंमत लविचकता
ex - आयात िकंमत लविचकता
द ेश ा त ज र अ व म ू ल् य न झ ा ल् य ा स ex + em < 1 तर द ेय द्द स् थ त ी त स ध ा र ण ा क र ण् य ा ऐ व ज ी
द्दशल्लक द्दव पररत पररणाम होईल . Ex + em = 1 असल्य ास , अ व म ू ल् य न प े म ें ट ् स च् य ा
द्द श ल् ल क म ध् य े अ स म ा न त ा स ो ड े ल .
४अ.१० अवमूÐयनासाठीचा उÂपÆन शोषण ŀिĶकोन द ेश द ेय र क म े च् य ा स ध ा र ण् य ा त य श स् व ी ह ो ण् य ा स ा ठ ी द ेश ा क ड े प र े स े द्द न य ा थ त क र ण् य ा य ो ग् य
अ द्द ध श ेष अ स ण े आ व श् य क आ ह े . ज र ए ख ा द्य ा द ेश ा क ड े द्द न य ा थ त क र ण् य ा स ा ठ ी प र े स े व स् त ू
आ द्द ण स ेव ा उ प ल द ध न स त ी ल त र अ व म ू ल् य न द्द क ुं व ा घ ट झ ा ल् य ा म ळ े त् य ा ुं च् य ा द्द क ुं म त ीं म ध् य े
प ड ण े क ा ह ी उ प य ो ग ह ो ण ा र न ा ह ी .
द्द स ड न ी ए स अ ल े क् झ ा ुं ड र न े म ा ुंड ल े ल् य ा उ त् प न् न -श ो ष ण ा च् य ा दृ द्द ष्ट क ो न ा त ू न ह े स् प ष्ट क े ल े ज ा ऊ
श क त े . य ा दृ द्द ष्ट क ो न ा न स ा र , द ेश ा त ी ल उ त् प ा द्द द त व स् त ू आ द्द ण स ेव ा ुं च े उ त् प ा द न आ द्द ण त् य ा द्व ा र े
त् य ा च े श ो ष ण य ा म ध ी ल फ र क म् ह ण ज े व् य ा प ा र स म त ो ल . munotes.in
Page 123
म ुंड े ल फ् ल ेंद्द म ुंग प्र द्द त म ा न
१२३ व स् त ू आ द्द ण स ेव ा ुं च े उ त् प ा द न श ो ष ू न घ ेत ल् य ा च ा अ थ थ अ स ा ह ो त ो क ी त् य ा द ेश ा त ी ल उ प भ ो ग
आ द्द ण ग ुं त व ण ूक ी स ा ठ ी त् य ा प ै क ी द्द क त ी व ा प र ल ा ज ा त ो . म् ह ण ज ेच श ो ष ण म् ह ण ज े घ र ग त ी
उ त् प ा द्द द त व स् त ू आ द्द ण स ेव ा ुं व र ी ल ख च थ आ द्द ण ग ुं त व ण ूक ी च ा य ो ग .
खालील सूýाĬारे Óयĉ करता येईल
B = Y – A
वरील सूýात -
बी = व् य ा प ा र द्द श ल् ल क द्द क ुं व ा द्द न य ा थ त क र ण् य ा य ो ग् य अ द्द त र र क्त
वा य = र ा ष्ट् र ी य उ त् प न् न द्द क ुं व ा व स् त ू व स ेव ा ुं च् य ा उ त् प ा द न ा च े म ू ल् य
ए = श ो ष ण द्द क ुं व ा व ा प र आ द्द ण ग ुं त व ण ूक ी च् य ा ख च ा थ च ी ब े र ी ज
य ा व रू न अ स े ह ो त े क ी ज र ख च थ द्द क ुं व ा श ो ष ण र ा ष्ट् र ी य उ त् प ा द न प े क्ष ा क म ी अ स े ल त र , त् य ात
स क ा र ा त् म क व् य ा प ा र द्द श ल् ल क द्द क ुं व ा द्द न य ा थ त क र ण् य ा य ो ग् य अ द्द ध श ेष अ स ेल . ह े द्द न य ा थ त
क र ण् य ा य ो ग् य अ द्द ध श ेष द्द न म ा थ ण क र ण् य ा स ा ठ ी , द ेश ा ुं त ग थ त उ त् प ा द्द द त ग्र ा ह क व ग ुं त व ण ूक ी व र ी ल
व स् त ू ुंच ा ख च थ क म ी क े ल ा ज ा व ा द्द क ुं व ा र ा ष्ट् र ी य उ त् प ा द न ा स प र े स े व ा ढ द्द व ण् य ा त य ा व ी .
थोडक्य ात , ह े व र ी ल प्र म ा ण े आ ह े क ी द ेय र क म े च् य ा द्द श ल् ल क म ध् य े अ स म थ थ त ा स ध ा र ण् य ा स
य श स् व ी ह ो ण् य ा स ा ठ ी अ व म ू ल् य न द्द क ुं व ा अ व म ू ल् य न क र ण् य ा स ा ठ ी , द ेश ा च् य ा द्द न य ा थ त ी च ी आ द्द ण
म ा ग ण ी च ी द्द क ुं म त ल व द्द च क त े च ी ब े र ी ज ज ा स् त अ स ण े आ व श् य क आ ह े (म् ह ण ज े ए क ा प े क्ष ा
जास् त ) आ द्द ण द स र े म् ह ण ज े त् य ा त प र े स े द्द न य ा थ त क र ण् य ा य ो ग् य अ द्द ध श ेष अ स ण े आ व श् य क
आ ह े. अ न् य द ेश ा ुंन ी प्र त् य त्त र द ेऊ न त् य ा ुंच् य ा च ल न ा त अ स े च अ व म ू ल् य न क े ल् य ा स आ द्द ण
द्द व द्द न म य द र ा च े प्र द्द त स् प ध ी अ व म ू ल् य न स रू झ ा ल् य ा स त् य ा च े उ ि ी ष्ट स ा ध् य क र ण् य ा त ह ी
अ व म ू ल् य न य श स् व ी ह ो ण ा र न ा ह ी .
स् व ा त ुंत्र् य ा न ुं त र भ ा र त ा न े त ी न व ेळ ा त् य ा च् य ा च ल न ा च े अ व म ू ल् य न क े ल े , प्र थम १९४ ९ म ध् य े,
द स र े ज ू न १९६६ म ध् य े आ द्द ण द्द त स र े ज ल ै १९९ १ म ध् य े द ेय र क म े च् य ा द्द श ल् ल क त े च ी
द रू स् त ी स ध ा र ण् य ा स ा ठ ी . द ेय क े च् य ा द्द श ल् ल क र क म े च ी त ू ट क म ी क र ण् य ा स ा ठ ी ज ू न १९६६ च े
अ व म ू ल् य न क ा ह ी क ा ळ य श स् व ी झ ा ल े न ा ह ी .
क ा र ण आ प ल् य ा प ा र ुं प ा र र क द्द न य ा थ त ी च ी ब र ी च म ा ग ण ी ज ा स् त ल व द्द च क न व् ह त ी आ द्द ण ज ा स् त
भ ा व अ स ू न ह ी आ म् ह ी आ प ल ी आ य ा त क म ी क रू श क ल ो न ा ह ी . त थ ा द्द प ज ल ै १९९ १ मधील
अ व म ू ल् य न ब र े च य श स् व ी ठ र ल े क ा र ण त् य ा न ुं त र आ प ल ी द्द न य ा थ त क ा ह ी व ष ा ां च् य ा व ेग ा न े व ा ढ त
ह ो त ी आ द्द ण आ य ा त ी च ी व ा ढ स र द्द क्ष त म य ा थ द ेत र ा द्द ह ल ी .
munotes.in
Page 124
१२४ ४अ.११ अवमूÐयन आिण आंतरराÕůीय Óयापार िशÐलक: J वø जे वø Ìहणजे काय?:
ज े व क्र ह ा ए क आ द्द थ थ क द्द स द् ा ुं त आ ह े ज य ा म ध् य े अ स े म् ह ट ल े आ ह े क ी क ा ह ी द्द व द्द श ष्ट
ग ृ द्द ह त क ा ुं न स ा र द ेश ा च् य ा व् य ा प ा र ा च ी त ू ट स रू व ा त ी च् य ा च ल न घ स र ल् य ा न ुं त र आ ण ख ी न च
द्द ब घ ड े ल . त् य ा च े म ख् य म् ह ण ज े क ा र ण , न जी क च् य ा क ा ळ ा त आ य ा त ी व र ी ल ज ा स् त द्द क ुं म त ी क म ी
झ ा ल् य ा प े क्ष ा ए क ू ण न ा म म ा त्र आ य ा त ी व र ज ा स् त प र र ण ा म क र त ा त . ज ेव् ह ा न ा म म ा त्र व् य ा प ा र
द्द श ल् ल क र े ख ा ल े ख म् ह ण ून आ र े द्द ख त क े ल ी ज ा त े त े व् ह ा ह े व ैद्द श ष्ट ् य ी क ृ त अ क्ष र J आकार ाच ा
प र र ण ा म द ेत े .
ज े व क्र ह ा ए क आ द्द थ थ क द्द स द् ा ुं त आ ह े ज ो म् ह ण त ो क ी च ल न घ स र ल् य ा न ुं त र व् य ा प ा र त ू ट
स रु व ा त ी ल ा आ ण ख ी ख र ा ब ह ो ई ल .
न ा म म ा त्र व् य ा प ा र त ू ट स रु व ा त ी ल ा अ व म ू ल् य न ा न ुं त र व ा ढ त े , क ा र ण द्द न य ा थ त ी च् य ा द्द क ुं म त ी
प्र म ा ण स म ा य ो द्द ज त क र ण् य ा प ू व ी व ा ढ त ा त .
त् य ा न ुं त र , प्र म ा ण स म ा य ो द्द ज त क े ल् य ा म ळ े , द्द न य ा थ त द्द स् थ र र ा द्द ह ल् य ा म ळ े आ य ा त व ा ढ ी स
ल ा ग त े आ द्द ण व् य ा प ा र त ू ट स ुं क द्द च त ह ो त े द्द क ुं व ा त् य ा ऐ व ज ी "ज े" आकार ाच् य ा अद्दत ररक्त
अ व स् थ े त ब द ल त े .
खाजगी इ द्दक् वटी , व ैद्य क ी य क्ष ेत्र आ द्द ण र ा ज क ा र ण ा स ह व् य ा प ा र त ू ट य ा द्द श व ा य ज े वक्र
द्द स द् ा ुं त इ त र क्ष ेत्र ा ुं व र ल ा ग ू क े ल ा ज ा ऊ श क त ो .
४अ.१२ J वø समजणे आ य ा त आ द्द ण द्द न य ा थ त ी च े व् य ा प ा र ी ख ुं ड प्र थ म फ क्त स ू क्ष् म आ द्द थ थ क ब द ल अ न भ व त ा त क ा र ण
द्द क म त ी प े क्ष ा द्द क म त ी स म ा य ो द्द ज त ह ो त ा त , ह्य ा च द्द स द् ा ुं त ा न स ा र J व क्र क ा य थ क र त ो . मग ,
ज य ा प्र म ा ण े व ेळ ब द ल त े त् य ा च प्र म ा ण े प र द ेश ी ख र े द ी द ा र ा ुं न ा त् य ा ुं च् य ा अ द्द ध क आ क ष थ क
द्द क म त ीं म ळ े द्द न य ा थ त ी च े प्र म ा ण न ा ट क ी व ा ट ू ल ा ग त े . त् य ाच बरोबर घ र ग त ी ग्र ा ह क त् य ा ुं च् य ा
आयातीच्य ा द्द क म त ी म ळ े क म ी आ य ा त क े ल े ल ी उ त् प ा द न े ख र े द ी क र त ा त .
अ व म ू ल् य न ा प ू व ी च् य ा आ क ड े व ा र ी च् य ा त ल न ेत , य ा स म ा ुं त र क ृ त ीं म ळ े श ेव ट ी व् य ा प ा र द्द श ल् ल क
ब द ल त े , व ा ढ ी व अ द्द ध श ेष (द्द क ुं व ा ल ह ा न त ू ट ) स ा द र क र त े . स् वा भाद्द वक च , स म ा न आ द्द थ थ क त क थ
द्दव रु द् पररद्दस् थ त ीं न ा ल ा ग ू ह ो त ो - ज ेव् ह ा ए ख ा द्य ा द ेश ा ल ा च ल न म ू ल् य ा ुं क न ा च ा अ न भ व य ेत ो ,
प र र ण ा म ी य ा च ा प र र ण ा म उ ल ट ा ज े व क्र ह ो ई ल .
अ व म ू ल् य न आ द्द ण व क्र व र ी ल प्र द्द त स ा द य ा ुं च् य ा त ी ल अ ुंत र ह े प्र ा म ख् य ा न े य ा प र र ण ा म ा म ळ े आ ह े
क ी र ा ष्ट् र ा च् य ा च ल न ा त घ स ा र ा आ ल् य ा न ुं त र ह ी आ य ा त ी च े ए क ू ण म ू ल् य व ा ढ ण् य ा ची श क्य त ा
आ ह े. त थाद्दप , प ू व थ -द्द व द्य म ा न व् य ा प ा र क र ा र प ू ण थ ह ो ई प य ां त द ेश ा च ी द्द न य ा थ त द्द स् थ र र ा ह त े . munotes.in
Page 125
म ुंड े ल फ् ल ेंद्द म ुंग प्र द्द त म ा न
१२५ द ी घ थ क ा ल ा व ध ी स ा ठ ी , म ो ठ ् य ा स ुं ख् य ेन े प र द ेश ी ग्र ा ह क त् य ा ुं च् य ा द ेश ा त ू न अ व म ू ल् य न झ ा ल े ल् य ा
च ल न ा स ह त् य ा ुं च् य ा द ेश ा त य े ण ा ऱ् य ा उ त् प ा द न ा ुं च् य ा ख र े द ी ल ा अ ड थ ळ ा आ ण ू श क त ा त .
द ेश ा ुं त ग थ त उ त् प ा द्द द त उ त् प ा द न ा ुं च् य ा त ल न ेत ह ी उ त् प ा द न े आ त ा स् व स् त झ ा ल ी आ ह ेत .
४अ १३.J वøाचा पåरणाम :
ज े व क्र ा च ा प र र ण ा म द्द व द्द न म य द र ा त ी ल घ स ा र ा म ळ े अ ल् प क ा ल ी न च ा ल ू ख ा त् य ा च ा ह ो ऊ श क त ो
(क ा र ण म ा ग ण ी द्द स् थ र आ ह े ). त थाद्दप , द ी घ थ क ा ल ी न , म ा ग ण ी अ द्द ध क द्द क ुं म त ल व द्द च क ब न त े
आ द्द ण म् ह ण ून च च ा ल ू ख ा त् य ा त स ध ा र ण ा ह ो ऊ ल ा ग त े .
ज े-व क्र म ा श थ ल -ल े न थ र द्द स् थ त ी श ी स ुं ब ुंद्द ध त आ ह े , ज े अ स े म् ह ण त े :
जर (PED x + PED m> 1) त र अ व म ू ल् य न च ा ल ू ख ा त् य ा त स ध ा र ण ा क र े ल .
व ेळ द्द व ल ुंब आ द्द थ थ क ध ो र ण ा व र क स ा प र र ण ा म क रू श क त े य ा च े ज े -व क्र ह े ए क उ द ा ह र ण आ ह े .
ह े स ू क्ष् म आ द्द थ थ क त त्त् व े (लवद्दच कत ा ) आ द्द ण व् य ा प क आ द्द थ थ क प र र ण ा म (च ा ल ू ख ा त े )
य ा ुं च् य ा त ी ल द व ा द ेख ी ल द श थ व त े . द्द श ल् ल क प े म ें ट व र ी ल च ा ल ू ख ा त े म ा ल ा च े द्द न य ा थ त आ द्द ण
आयात , स ेव ा आ द्द ण ग ुं त व ण ूक ी च े द्द न व् व ळ म ू ल् य (XM) म ो ज त े .
४अ १३.१ घसाराचा अÐप -मुदतीचा पåरणाम:
आकृती ४ अ ४
अल्प ाव ध ीत , द्द न य ा थ त ी च् य ा द्द क ुं म त ी त घ ट झ ा ल् य ा म ळ े म ा ग ण ी क े ल े ल् य ा प्र म ा ण ा त थ ो ड ् य ा
ट क् क े व ा ढ ह ो ई ल .
द्द क ुं म त ी च् य ा आ य ा त ी त व ा ढ झ ा ल् य ा म ळ े आ य ा त ी च् य ा म ा ग ण ी त क म ी ट क् क े व ा र ी घ स र े ल .
म् ह ण ून , आ य ा त ी च े म ू ल् य प्र त् य क्ष ा त व ा ढ त े (आ म् ह ी आ य ा त ी व र ज ा स् त ख च थ क र त ो )
म् ह ण ून , जर मागणी द्दस्थ र न स ल्य ास , घस ारा झाल् य ास , प्रत्य क्ष ा त च ा ल ू ख ा त े द्द ब घ ड त
आ ह ेत . munotes.in
Page 126
१२६ ४अ १३.२ दीघªकालीन पåरणाम:
द ी घ थ क ा ल ी न , म ा ग ण ी स ा ठ ी द्द न य ा थ त आ द्द ण आ य ा त अ द्द ध क द्द क ुं म त ल व द्द च क ब न त ी ल .
(द्द क ुं म त ी स अ द्द ध क स ुं व ेद न श ी ल )
• म् ह ण ून , द्द न य ा थ त ी च् य ा द्द क ुं म त ी त घ ट झ ा ल् य ा म ळ े प्र म ा ण ा च् य ा म ा ग ण ी त म ो ठ ी ट क् क े व ा र ी
व ा ढ े ल . (आ द्द ण म् ह ण ून आ म् ह ा ल ा द्द न य ा थ त ी च् य ा म ू ल् य ा म ध् य े म ो ठ ी व ा ढ द्द म ळ त े ) ज ेव् ह ा
म ा ग ण ी ल व द्द च क अ स त े त े व् ह ा द्द न य ा थ त ी च े म ू ल् य व ा ढ त े - आ द्द ण आ म् ह ा ल ा च ा ल ू
ख ा त् य ा च् य ा द्द स् थ त ी त स ध ा र ण ा द्द म ळ त े .
• त स ेच , ज र आ य ा त ी च ी म ा ग ण ी द्द क ुं म त ल व द्द च क अ स ेल त र आ य ा त ी च् य ा म ा ग ण ी त म ो ठ ी
ट क् क े व ा र ी घ स र ण ह ो ई ल . य ा प्र करणात , आ य ा त ी व र ी ल ए क ू ण ख च थ क म ी ह ो ऊ ल ा ग त ो .
आकृती ४अ.६
भद्दव ष्ट्य ात , जागद्दतक मागणी वाढÐयास व् य ा प ा र ा त ी ल त ू ट स ध ा र त र ा ह ू श क त े . munotes.in
Page 127
म ुंड े ल फ् ल ेंद्द म ुंग प्र द्द त म ा न
१२७ ४अ १३.३ दीघª मुदतीत मागणी अिधक लविचक का आहे?:
आकृती ४ अ.७
अल्प ाव ध ीत , क ुं प न् य ा आ द्द ण ग्र ा ह क ा ुं न ा च ा ुं ग ल् य ा व स् त ू ख र े द ी क र ण् य ा च े क र ा र अ स ू श क त ा त .
प य ा थ य श ो ध ा य ल ा व ेळ ल ा ग त ो .
आ य ा त ी च ी उ च् च द्द क ुं म त घ र ग त ी क ुं प न् य ा ुं न ा उ त् प ा द न व ा ढ व ण् य ा स ा ठ ी प्र ो त् स ा ह न द ेई ल ,
प र ुं त य ा स ा ठ ी व ेळ ल ा ग त ो
ल व द्द च क त ा आ द्द ण व ेळ
४अ १३.४ जे वø ÿभावाचे मूÐयमापन:
द र ा व् य द्द त र र क्त अ न ेक घ ट क द्द व द्द न म य च ा ल ू ख ा त् य ा व र प र र ण ा म क र त ा त च ा ल ू ख ा त े
अ व ल ुंब ू न अ स ेल ग्र ा ह क ख च थ आ द्द ण आ द्द थ थ क व ा ढ ी च ा द र .
ह े प र द ेश ा त ी ल ग्र ा ह क ा ुं च् य ा ख च ा थ व र द ेख ी ल अ व ल ुंब ू न अ स त े (म् ह ण ून द्द न य ा थ त ी च ी म ा ग ण ी )
ह े म ह ा ग ा ई व र अ व ल ुंब ू न अ स त े (उदा . घ स ा र ा आ य ा त ी त म ह ा ग ा ई ल ा क ा र ण ी भ ू त ठ र त ो
ज य ा म ळ े द्द न य ा थ त ी च ी स् प ध ा थ त् म क त ा क म ी ह ो त े )
क ुं प न् य ा द्द व द्द न म य द र ा च् य ा ह ा ल च ा ल ीं प ा स ू न ब च ा व क र ण् य ा स ा ठ ी द्द व म ा प ॉ द्द ल स ीं म ध् य े ग ुं त ू
शकत ात .
माशªल लेनªर अट:
य ा त अ स े म् ह ट ल े आ ह े क ी , च ल न ा च े अ व म ू ल् य न च ा ल ू ख ा त् य ा त स ध ा र ण ा घ ड व ू न
आणण्य ासा ठ ी (उदा . त ू ट क म ी क र ण े ), द्द न य ा थ त आ द्द ण आ य ा त ी च् य ा म ू ल् य ल व द्द च क त े च ी ब े र ी ज
(प र र प ू ण थ म ू ल् य ा म ध् य े ) १ प े क्ष ा ज ा स् त अ स ण े आ व श् य क आ ह े . munotes.in
Page 128
१२८ • जर ( PED x + PED m> 1) न ुं त र अ व म ू ल् य न च ा ल ू ख ा त् य ा त स ध ा र ण ा क र े ल .
• जर (PED x + PED m> 1) त र ए क प्र श ुं स ा च ा ल ू ख ा त े ख र ा ब क र े ल .
य ा च े क ा र ण अ स े क ी च ा ल ू ख ा त् य ा व र ी ल प र र ण ा म ए क ू ण म ू ल् य ा व र अ व ल ुंब ू न अ स त ो आ द्द ण
क े व ळ द्द न य ा थ त ी च् य ा प्र म ा ण ा त न ा ह ी .
४अ १३.४ उदाहरण यूएस घसारा आिण चालू खाते:
आकृती ४ अ.८
२००२ च् य ा स रु व ा त ी प ा स ू न २ ००८ प य ां त अ म े र र क न ड ॉ ल र म ध् य े स त त घ स ा र ा आ ह े .
आकृती ४ अ.९
२००२ त े २००६ प य ां त च ा ल ू ख ा त् य ा त द्द ब घ ा ड आ ह े (म ज ब ू त घ र ग त ी व ा प र ा म ळ े
द ेख ी ल ) munotes.in
Page 129
म ुंड े ल फ् ल ेंद्द म ुंग प्र द्द त म ा न
१२९ २००६ न ुं त र च ा ल ू ख ा त् य ा त त ी व्र स ध ा र ण ा झ ा ल ी आ ह े . ज े-व क्र ल ा ग ू ह ो ऊ श क त े अ स े
स च द्द व त आ ह े -च ा ल ू ख ा त े श ेव ट ी ड ॉ ल र च् य ा घ स र ण ी ल ा प्र द्द त स ा द द ेत आ ह े .
त थाद्दप , २००६ प ा स ू न च ा ल ू ख ा त् य ा त झ ा ल े ल ी त ी क्ष् ण स ध ा र ण ा द ेख ी ल अ म े र र क े च् य ा
अ थ थ व् य व स् थ े त ी ल म ुंद ी आ द्द ण आ य ा त ी व र ी ल ग्र ा ह क ख च ा थ त घ ट झ ा ल् य ा म ळ े झ ा ल ी .
४अ १३.६ उदाहरण यूके अवमूÐयन २००८-०९:
आकृती ४अ.१०
२ ००७ प ा स ू न २००९ य ू क े च ा ल ू क र ण् य ा स ा ठ ी प ा उ ुंड म ू ल् य ठ ी क अ व म ू ल् य न ख ा त े २००१ -
२०१५
आकृती ४अ.११
२००७ -०९ घ स ा र ा द र म् य ा न स ध ा र ण ा आ ह े . य ू क े च ा ल ू ख ा त े -त े अ द्द स् थ र आ ह े , प र ुं त
त ो ट ् य ा त र ा ह त े . द ी घ थ क ा ल ी न , घ स ा र ा न ुं त र , च ा ल ू ख ा त् य ा त स ध ा र ण े च ी आ प ण अ प े क्ष ा क रू
शकत ो , प र ुं त प्र त् य क्षा त , त े द्द ब घ ड त े . ज े द्द स द् क र ण् य ा च ा प्र य त् न क र ण् य ा स ा ठ ी ह े उ प य क्त न ा ह ी . munotes.in
Page 130
१३० -वक्र प्र भाव . प र ुं त , ह े द श थ द्द व त े क ी अ न ेक घ ट क द्द व द्द न म य द र ा व् य द्द त र र क्त इ त र च ा ल ू
ख ा त् य ा त ी ल द ेय द्द श ल् ल क प्र भ ा द्द व त क रू श क त ा त . य ा म ध् य े स म ा द्द व ष्ट आ ह े .
• अ थ थ व् य व स् थ े च ी द्द स् थ त ी (म ुंद ी च् य ा म ा ग ण ी त आ य ा त ख च थ कम ी होत ो .
• इ त र द ेश ा ुं म ध् य े ग्र ा ह क ा ुं च ी म ा ग ण ी (उदा . य र ो झ ो न म ुंद ी य ू क े द्द न य ा थ त ी स ा ठ ी म ा ग ण ी )
• उ त् प ा द क त ा आ द्द ण उ त् प ा द न उ द्य ो ग ा ुं च ी स् प ध ा थ त् म क त ा - म ख् य प्र द्द त स् प ध् य ा ां च् य ा त ल न ेत .
ए ख ा द्य ा द ेश ा च् य ा च ल न ा च े म ू ल् य क म ी झ ा ल् य ा म ळ े त् य ा च ा म ा ल प र द ेश ी ल ो क ा ुं स ा ठ ी स् व स् त
करून द्द न य ा थ त व ा ढ व त े . द स र ी क ड े , अ व म ू ल् य न द्द क ुं व ा अ व म ू ल् य न द ेश ा ुं त ग थ त च ल न ा च् य ा दृ ष्ट ी न े
प र द ेश ा त ू न आ य ा त म ह ा ग क र त े (भारताच् य ा बाबत ीत रु पय ा ) आ द्द ण म् ह ण ून आ य ा त क म ी
ह ो त े . द ेश ा च ी व् य ा प ा र ी त ू ट क म ी क र ण े . ख र ुं त र , अ द्द ल क ड च् य ा व ष ा ां त ज ेव् ह ा ए ख ा द्य ा द ेश ा न े
व् य ा प ा र द्द श ल् ल क द्द क ुं व ा द े य द्द श ल् ल क म ध् य े ग ुं भ ी र अ स म ा न त ा अ न भ व ल ी , त े व् ह ा त् य ा न े द्द न य ा थ त
व ा ढ व ण् य ा स ा ठ ी आ द्द ण आ य ा त क म ी क र ण् य ा स ा ठ ी आ द्द ण अ श ा प्र क ा र े द ेय द्द श ल् ल क म ध् य े
स म त ो ल प न स ां च द्द य त क र ण् य ा स ा ठ ी त् य ा च् य ा च ल न ा च े अ व म ू ल् य न क े ल े .
त थाद्दप , ह े ल क्ष ा त घ ेत ल े ज ा ऊ श क त े क ी व् य ा प ा र ा च् य ा स म त ो ल ा व र अ व म ू ल् य न द्द क ुं व ा
घ स ा र ा च ा प्र भ ा व स ुं द्द द ग् ध आ द्द ण ब ऱ् य ा प ै क ी अ द्द न द्द ि त आ ह े क ा र ण ए क च ा ुं ग ल ा क र ा र ए ख ा द्य ा
द ेश ा च् य ा द्द न य ा थ त आ द्द ण आ य ा त ी च् य ा द्द क ुं म त ी च् य ा ल व द्द च क त े व र अ व ल ुंब ू न अ स त ो .
उ द ा ह र ण ा थ थ , ज र ए ख ा द्य ा द ेश ा च् य ा प र क ी य च ल न ा च् य ा दृ ष्ट ी न े द्द न य ा थ त ी च ी द्द क ुं म त -लवद्दच कत ा
ए क त े प े क्ष ा क म ी अ स ेल त र प र क ी य च ल न ा च् य ा दृ ष्ट ी न े द्द न य ा थ त ी च े म ू ल् य क म ी ह ो ई ल क ा र ण
द्द न य ा थ त ी च े भ ौ द्द त क प्र म ा ण व ा ढ ण े ऑ फ स ेट प े क्ष ा अ द्द ध क अ स ेल च ल न ा च े अ व म ू ल् य न .
द स र ी क ड े , ज र आ य ा त ी च ी म ा ग ण ी अ द्द स् थ र अ स ेल त र अ व म ू ल् य न ह ो ऊ न ह ी त े क म ी ह ो ण ा र
न ाहीत .
अ न ेक अ थ थ त ज ज् ा ुं च े म त आ ह े क ी अ व म ू ल् य न ा म ळ े स रु व ा त ी च् य ा अ व म ू ल् य न ा न ुं त र क ा ह ी
द्दतम ाही (क द ा द्द च त त ी न त े स ह ा ) स ा ठ ी व् य ा प ा र द्द श ल् ल क द्द ब घ ड ण् य ा च ी श क् य त ा आ ह े . त थाद्दप ,
त् य ा ुं न ा व ा ट त े क ी क ा ह ी क ा ळ ा न ुं त र , व् य ा प ा र ा च े स ुं त ल न स ध ा रू श क त े . ख र ुं त र , ज े व क्र
न ा व ा च ी स ुं क ल् प न ा प ढ े ठ े व ण् य ा त आ ल ी आ ह े . य ा न स ा र , स रु व ा त ी च् य ा घ स ा र ा न ुं त र J च े
अक्ष र आ क ा र ा न स ा र व् य ा प ा र ा च े स म त ो ल क र त े .
य ा च ा अ थ थ अ स ा क ी अ व म ू ल् य न ा न ुं त र प द्द ह ल् य ा क ा ह ी द्द त म ा ह ी त व् य ा प ा र ा च े स ुं त ल न द्द ब घ ड त े
आ द्द ण त् य ा न ुं त र त े स क ा र ा त् म क ह ो त े आ द्द ण स ध ा रू ल ा ग त े . हा J- व क्र प्र भ ा व आ क ृ त ी ४
अ .१२ म ध् य े द श थ द्द व ल ा ग ेल ा आ ह े. ज ेथ े क्ष अ क्ष ा व र व ेळ म ो ज त ो , म् ह ण ज ेच अ व म ू ल् य न न ुं त र च े
च त थ ा ां श आ द्द ण आ द्द ण य अक्षाव र व्या पाराचा समत ोल मोज त ो . ज र व् य ा प ा र स म त ो ल म ू ल् य
स क ा र ा त् म क अ स ेल , म् ह ण ज े, ज र व् य ा प ा र द्द श ल् ल क श ू न् य र े ष े च् य ा व र अ स ेल आ द्द ण व क्र व ा ढ ल े
त र व् य ा प ा र स म त ो ल स ध ा र े ल . munotes.in
Page 131
म ुंड े ल फ् ल ेंद्द म ुंग प्र द्द त म ा न
१३१
आकृती ४अ.१२ Óयापारा¸या समतोलावर अवमूÐयनाचा ÿभाव: जे वø
ज र व् य ा प ा र ा च ा स म त ो ल न क ा र ा त् म क अ स ेल त र त े श ू न् य र े ष े च् य ा ख ा ल ी अ स ेल आ द्द ण ज र
व क्र ख ा ल ी उ त र ल े त र य ा च ा अ थ थ अ स ा ह ो त ो क ी व् य ा प ा र ा च ा स म त ो ल द्द ब घ ड त े . आ क ृ त ी ४
अ .१२ व रू न ह े द्द द स ू न य ेई ल क ी प द्द ह ल् य ा क ा ह ी द्द त म ा ह ी त , व्या पाराच ा समत ोल न कारात्म क
र ा ह त े आ द्द ण द्द ब घ ड त े आ द्द ण न ुं त र स ध ा र ण े स रू ह ो त े आ द्द ण श ेव ट ी द ी घ थ क ा ळ स क ा र ा त् म क
ह ो त े .
आत ा , स ुं ब ुंद्द ध त प्र श्न उ द्भ व त ो क ी , ज े-व क्र क स े य ेत े . रु प य ा च े अ व म ू ल् य न (घस ारा ) च्या
स ुं द भ ा थ त ह े स् प ष्ट क रू . य ेथ े घ् य ा क ी , व् य ा प ा र ा च् य ा स म त ो ल द्द न य ा थ त ी च े म ू ल् य व ग ळ त ा
आ य ा त ी च े म ू ल् य आ ह े . अ श ा प्र क ा र े ;
Óयापार समतोल:
रु प य ा म ध् य े द्द न य ा थ त ी च े म ू ल् य - रु प य ा म ध् य े आ य ा त ी च े म ू ल् य ह े ल क्ष ा त घ ेत ल े ज ा ऊ श क त े क ी
द्द न य ा थ त आ द्द ण आ य ा त द ो न् ह ी च े म ू ल् य द्द न य ा थ त द्द क ुं व ा आ य ा त य ा द ो न् ह ी च् य ा म ू ल् य ा ुं च् य ा अ न क्र म े
द्द न य ा थ त आ द्द ण आ य ा त ी च् य ा रु प य ा च् य ा द्द क ुं म त ी न े ग ण ा क ा र क े ल े ज ा त े . च ल न ा च े अ व म ू ल् य न
(अ व म ू ल् य न ) द्द न य ा थ त आ द्द ण आ य ा त ी च े ख ुं ड आ द्द ण रु प य ा द ो न् ह ी व र प र र ण ा म क र त े . प्र थम ,
च ल न ा च े अ व म ू ल् य न (अ व म ू ल् य न ) द्द न य ा थ त ी च े प्र म ा ण व ा ढ व त े आ द्द ण आ य ा त ी च े प्र म ा ण क म ी
क र त े , य ा द ो न् ह ी ग ो ष्ट ीं च ा व् य ा प ा र द्द श ल् ल क व र अ न क ू ल प र र ण ा म ह ो त ो , म् ह ण ज ेच त े व् य ा प ा र
त ू ट क म ी क र त ी ल द्द क ुं व ा व् य ा प ा र अ द्द ध श ेष व ा ढ व त ी ल .
द स र े म् ह ण ज े , अ व म ू ल् य न ा च ा प र र ण ा म म् ह ण ून , रु पया -द्द न य ा थ त ी च ी द्द क ुं म त अ ल् प ा व ध ी त फ ा र श ी
बदलण्याच ी श क्य त ा न ाह ी . द्द न य ा थ त ी च ी रु प य ा -द्द क ुं म त द ेश ा ुं त ग थ त द्द क ुं म त ी च् य ा प ा त ळ ी व र
अ व ल ुंब ू न अ स त े आ द्द ण अ ल् प ा व ध ी त रु प य ा च े अ व म ू ल् य न (अ व म ू ल् य न ) द ेश ा ुं त ग थ त द्द क ुं म त ी च् य ा
पात ळ ीव र फा र च क म ी प र र ण ा म क र े ल .
द स र ी क ड े , रु पया - आ य ा त ी च े म ू ल् य अ व म ू ल् य न झ ा ल् य ा न ुंत र ल ग ेच व ा ढ त े . प र द ेश ा त ू न
भ ा र त ा त आ य ा त क र ण े अ द्द ध क म ह ा ग ह ो ई ल क ा र ण अ व म ू ल् य न ा म ळ े श ुं भ र रु प य ा ुंच ी न ो ट
प ू व ी प े क्ष ा क म ी अ म े र र क न ड ॉ ल र आ द्द ण प ौं ड स् ट द्द ल ां ग ख र े द ी क र े ल . अ श ा प्र क ा र े , आयातीच्या
रु पया -द्द क ुं म त ी त वा ढ झाल् य ा स व्या पाराच् य ा समत ोला वर न कारात्म क पररणाम होत ो , munotes.in
Page 132
१३२ म् ह ण ज ेच , त ो व् य ा प ा र ा त ी ल त ू ट व ा ढ व ण् य ा क ड े द्द क ुं व ा व् य ा प ा र ी अ द्द ध श ेष क म ी क र ण् य ा क ड े क ल
ठ े व त ो .
अ व म ू ल् य न ा च ा द्द क म त ी च ा प र र ण ा म आ द्द ण प्र म ा ण प र र ण ा म . अ व म ू ल् य न द्द क ुं व ा घ स ा र ा च् य ा
प र र ण ा म ी व् य ा प ा र ा च् य ा स म त ो ल ा व र घ स ा र ा द्द क ुं व ा अ व म ू ल् य न ा च ा न क ा र ा त् म क प र र ण ा म स् प ष्ट
होईल . समजा रु . ४६ प्र द्द त ड ॉ ल र त े रु . ४४ प्र द्द त डॉ लर अ स े रु प य ा च े अ व म ू ल् य न
झ ा ल् य ा न ुं त र ए क ा द्द व द्द श ष्ट य ू ए स म श ी न च ी द्द क ुं म त ५० ,००० त े ६० ,००० इ त की कम ी होई ल .
अ श ा प्र क ा र े अ म े र र क न म श ी न च् य ा द्द क ुं म त ी त व ा ढ झ ा ल् य ा म ळ े , भ ा र त ी य प ू व ी च् य ा त ल न ेत
अ म े र र क न म श ी न व र अ द्द ध क ख च थ क र त ी ल . ह ा द्द क म त ी च ा प र र ण ा म आ ह े . प र ुं त य ू ए स
म श ी न च् य ा द्द क ुं म त ी त व ा ढ झ ा ल् य ा म ळ े भ ा र त ी य ा ुं क ड ू न अ म े र र क न म श ी न च ी म ा ग ण ी क म ी
होईल . ह े प्र म ा ण प र र ण ा म आ ह े . आत ा , आ य ा त ी च् य ा म ू ल् य ा व र अ व म ू ल् य न ा च ा द्द न व् व ळ प र र ण ा म
द्द क ुं म त ी च् य ा प र र ण ा म ा प े क्ष ा प्र म ा ण प्र भ ा व म ो ठ ा आ ह े क ी उ ल ट य ा व र अ व ल ुंब ू न आ ह े . आ द्द ण ह े
आ य ा त ी च् य ा द्द क ुं म त ी च् य ा ल व द्द च क त े व र अ व ल ुंब ू न अ स त े .
त् य ा म ळ े अ स े द्द द स ू न य ेत े क ी व् य ा प ा र ा च् य ा द्द श ल् ल क व र अ व म ू ल् य न (घस ारा ) चा द्दन व्वळ
प र र ण ा म क ो ण त् य ा ह ी प्र क ा र े ज ा ऊ श क त ो . ऐ द्द त ह ा द्द स क अ न भ व द श थ द्द व त ो क ी स रु व ा त ी ल ा
न कारात्म क पररणाम प्र ा म ख् य ा न े ह ो त ो . य ा च े क ा र ण अ स े क ी आ य ा त ी च् य ा द्द क ुं म त ी व र
अ व म ू ल् य न /घ स ा र ा च ा प्र भ ा व ख ू प व ेग व ा न अ स ल ा त र ी , आ य ा त ी च े रु प य ा -द्द क ुं म त ी त व ा ढ
आ द्द ण द्द न य ा थ त ी च े म ू ल् य व ा ढ ी स प्र द्द त स ा द म् ह ण ून आ य ा त ी च े प्र म ा ण क म ी ह ो ण् य ा स थ ो ड ा व ेळ
लागत ो . प र क ी य च ल न ा च् य ा दृ ष्ट ी न े द्द न य ा थ त ी च् य ा द्द क ुं म त ी त घट .
ज े व क्र प र र ण ा म ा न स ा र , व् य ा प ा र स ुं त ल न व र अ व म ू ल् य न /अ व म ू ल् य न ा च ा प्र ा र ुं द्द भ क प र र ण ा म
न क ा र ा त् म क अ स त ो आ द्द ण ज े व् ह ा द ी घ थ क ा ल ा व ध ी त आ य ा त आ द्द ण द्द न य ा थ त द्द क ुं म त ी त ी ल
ब द ल ा ुं श ी ज ळ व ू न घ ेत ा त , त े व् ह ा व् य ा प ा र स ुं त ल न व र द्द न व् व ळ पररणाम सकारात्मक होत ो .
द्द न य ा थ त आ द्द ण आ य ा त ी ल ा द्द ज त क ी ज ा स् त द्द क ुं म त ल व द्द च क अ स ेल द्द त त क ी च द ी घ थ क ा ल ी न
व् य ा प ा र स ुं त ल न स ध ा र े ल .
४अ.१४ अवमूÐयन आिण महागाई
अ व म ू ल् य न आ द्द ण च ल न च ल न ा च े अ व म ू ल् य न द्द क ुं व ा अ व म ू ल् य न द ेश ा त ी ल द्द क ुं म त प ा त ळ ी
व ा ढ व त े आ द्द ण त् य ा म ळ े म ह ा ग ा ई च ा द र व ा ढ त ो . ह े द ो न क ा र ण ा ुं म ळ े घ ड त े . घस ारा /
अ व म ू ल् य न ा च ा प र र ण ा म म् ह ण ून आ य ा त क े ल े ल् य ा म ा ल ा च् य ा द्द क म त ी व ा ढ त ा त . ग्राहकोपय ोग ी
व स् त ू ुंच् य ा आ य ा त ी च् य ा ब ा ब त ी त त् य ा ुं च् य ा द्द क ुं म त ी व ा ढ ल् य ा न े थ े ट च ल न व ा ढ ी च ा द र व ा ढ त ो .
भ ा ुं ड व ल ी व स् त ू आ द्द ण क च् च् य ा म ा ल ा च् य ा आ य ा त ी च् य ा ब ा ब त ी त , त् य ा ुं च् य ा आ य ा त द्द क ुं म त ीं म ध् य े
व ा ढ क े व ळ थ े ट द्द क ुं म त प ा त ळ ी व ा ढ व ण ा र न ा ह ी त र त े इ त र व स् त ू ुंच् य ा उ त् प ा द न ा त द्द न द्द व ष्ठ ा
म् ह ण ून व ा प र ल े ज ा त अ स ल् य ा न े , त् य ा ुं च् य ा आ य ा त द्द क ुं म त ी व ा ढ ल् य ा न े ख च थ द ेख ी ल व ा ढ े ल य ा
इ त र व स् त ू ुंच े उ त् प ा द न आ द्द ण त् य ा म ळ े म ह ा ग ा ई व ा ढ े ल . munotes.in
Page 133
म ुंड े ल फ् ल ेंद्द म ुंग प्र द्द त म ा न
१३३ द स र े म् ह ण ज े , घ स ा र ा म ळ े द्द न य ा थ त स् व स् त ह ो त े आ द्द ण म् ह ण ून ज ा ग द्द त क ब ा ज ा र प े ठ े त अ द्द ध क
स् प ध ा थ त् म क ह ो त े . या म ळ े म ा ल ा च ी द्द न य ा थ त व ा ढ त े आ द्द ण द ेश ा ुं त ग थ त ब ा ज ा र ा त म ा ल ा च ा प र व ठ ा
आ द्द ण उ प ल द ध त ा क म ी ह ो त े ज य ा म ळ े घ र ग त ी द्द क ुं म त ी च ी प ा त ळ ी व ा ढ त े . य ाद्दश वा य , आयात
क े ल े ल् य ा म ा ल ा च् य ा उ च् च द्द क म त ीं म ळ े , द ेश ा त ी ल ल ो क आ त ा अ द्द ध क म ह ा ग आ य ा त ी स ा ठ ी
द ेश ा ुं त ग थ त उ त् प ा द्द द त व स् त ू ुंच ी ज ा ग ा घ ेत ा त .पररणामी , द ेश ा ुं त ग थ त उ त् प ा द्द द त व स् त ू आ द्द ण स ेव ा ुं व र
ए क ू ण म ा ग ण ी द्द क ुं व ा ख च थ व ा ढ े ल ज य ा म ळ े म ा ल ा च े उ त् प ा द न व ा ढ े ल द्द क ुं व ा त् य ा ुं च् य ा द्द क ुं म त ी
व ा ढ त ी ल द्द क ुं व ा द ो न् ह ी . त थाद्दप , ज र अ थ थ व् य व स् थ ा क्ष म त ा उ त् प ा द न ा च् य ा ज व ळ क ा म क र त
अ स ेल त र त् य ा च ा प र र ण ा म व स् त ू ुंच् य ा द्द क ुं म त ी व ा ढ व ण् य ा व र अ द्द ध क ह ो ई ल .
४अ.१५ सारांश १ . म ळ ा त म ुंड े ल -फ् ल े द्द म ुंग प्र द्द त म ा न ख ल् य ा अ थ थ व् य व स् थ े स ा ठ ी IS-LM प्र द्द त म ा न च ी आ व ृ त्त ी
आ ह े . व स् त ू आ द्द ण आ द्द थ थ क ब ा ज ा र ा त ी ल द्द श ल् ल क व् य द्द त र र क्त , म ॉ ड े ल म ध् य े द ेय
द्द श ल् ल क च े द्द व श्ल ेष ण स म ा द्द व ष्ट आ ह े.
२ . म ुंड े ल -फ् ल े द्द म ुंग प्र द्द त म ा न अ त् य ुं त प्र द्द त ब ुंध ा त् म क ग ृ द्द ह त क ा व र आ ध ा र र त आ ह े . ह े प र र प ू ण थ
भ ा ुं ड व ल ग द्द त श ी ल त े स ह ए क ल ह ा न ख ल ी अ थ थ व् य व स् थ ा म ा न त े .
३ . म ुंड े ल -फ् ल े द्द म ुंग प्र द्द त म ा न च ा म ख् य स ुं द ेश अ स ा आ ह े क ी क ो ण त् य ा ह ी आ द्द थ थ क ध ो र ण ा च ा
प्र भाव (द्दव त्त ीय , आ द्द थ थ क द्द क ुं व ा व् य ा प ा र ) द्द व च ा र ा ध ी न द ेश ा च् य ा द्द व द्द न म य द र प्र ण ा ल ी व र
अ व ल ुंब ू न अ स त ो , म् ह ण ज े , द े श द्द न द्द ि त द्द क ुं व ा फ् ल ो द्द ट ुं ग द्द व द्द न म य द र प्र ण ा ल ी च े प ा ल न
क र त आ ह े क ा
४ . अ व म ू ल् य न , स ो न े , च ा ुं द ी द्द क ुं व ा प र क ी य च ल न य द्द न ट ् स च् य ा दृ ष्ट ी न े द ेश ा च् य ा आ द्द थ थ क
य द्द न ट च् य ा द्द व द्द न म य म ू ल् य ा म ध् य े घ ट . सतत च्य ा द्दशल्लक -भ र ण ा त ू ट द ू र क र ण् य ा स ा ठ ी
अ व म ू ल् य न व ा प र ल े ज ा त े .
५ . अ व म ू ल् य न ा च् य ा उ ल ट , प न म ू थ ल् य ा ुं क न स ो न् य ा , च ा ुं द ी द्द क ुं व ा प र क ी य च ल न य द्द न ट ् स च् य ा
ब ा ब त ी त द ेश ा च् य ा आ द्द थ थ क य द्द न ट च् य ा द्द व द्द न म य म ू ल् य ा म ध् य े व ा ढ स म ा द्द व ष्ट क र त े . ज ेव् ह ा
ए ख ा द्य ा द ेश ा च् य ा च ल न ा च े इ त र ा ुं च् य ा त ल न ेत अ व म ू ल् य न क े ल े ज ा त े त े व् ह ा त े ह ा त ी घ ेत ल े
ज ा ऊ श क त े , ज य ा म ळ े स त त प ेम ें ट द्द श ल् ल क र ा ह त े .
६ . ज े व क्र ह ा ए क आ द्द थ थ क द्द स द् ा ुं त आ ह े ज य ा म ध् य े अ स े म् ह ट ल े आ ह े क ी , काही
ग ृ द्द ह त क ा ुं न स ा र , ए ख ा द्य ा द ेश ा च ी व् य ा प ा र त ू ट स रु व ा त ी ल ा त् य ा च् य ा च ल न ा च् य ा
घ स र ण ी न ुं त र आ ण ख ी व ा ढ े ल - म ख् य त् व े क ा र ण क ी न ज ी क च् य ा क ा ळ ा त आ य ा त ी व र ी ल
उ च् च द्द क ुं म त ी क म ी ह ो ण् य ा प े क्ष ा ए क ू ण न ा म म ा त्र आयाती वर जास् त पररणाम करत ील .
आ य ा त ी च े प्र म ा ण ज ेव् ह ा न ा म म ा त्र व् य ा प ा र द्द श ल् ल क र े ष ा आ ल े ख म् ह ण ून च ा ट थ क े ल े ज ा त े
त े व् ह ा ह े ए क व ैद्द श ष्ट ् य प ू ण थ अ क्ष र ज े आ क ा र ा त य ेत े .
munotes.in
Page 134
१३४ ४अ.१६ ÿij १ . म ुंड े ल -फ् ल े द्द म ुंग प्र द्द त म ा न स् प ष्ट क र ा .
२ . म ुंड े ल -फ् ल े द्द म ुंग प्र द्द त म ा न म ध ी ल व स् त ू आ द्दण न ा ण े ब ा ज ा र ा त ी ल स ा म ा न् य स म त ो ल स् प ष्ट
करा .
३ . आ य ा त द्द न य ा थ त त ा ळ े ब ुंद स म ा य ो ज न म ध् य े ख च थ ब द ल ण् य ा च ी ध ो र ण े म् ह ण ून
अ व म ू ल् य न ा च ी भ ू द्द म क ा स् प ष्ट क र ा .
४ . आ ुंत र र ा ष्ट् र ी य व् य ा प ा र ा व र ी ल ज े व क्र प्र भ ा व स् प ष्ट क र ा .
*****
munotes.in